18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
आदरणीय वरिष्ठ वाङमयसेवी निराकारज्यू
सादर नमस्कार
सर्बप्रथम यहाँलाई पत्र–सञ्चयन किताप सादर प्रदान गर्नु भएकोमा हार्दिक धन्यवाद दिन चाहान्छु । पत्र–सञ्चयलाई गहन अध्ययन गर्न नसके पनि सरसर्ती अध्ययन गरें । कितापको अध्ययनले मेरो साहित्यिक बुझाइलाई गहिरो प्रभाव पारो । तर बसिसकेको बानीलाई केही हदसम्म परिवर्ततन गर्न खोजे पनि ठूलो परिवर्तन भने अवस्य सम्भव छैन । म आप्mनो अवधारणामा धेरै अघि बढी सकेको छु र उन्नाईसवटा पुस्तकहरु प्रकाशनमा आई सकेका छन् । तर पनि मलाई, बिभिन्न साहित्यकारहरुले यहाँलाई दिएको सुझावले गर्दा, साहित्य लेखनमा विविध विधाका नीति नियमहरुलाई अनुसरण्न गर्नु पर्दछ भन्ने बोध गरायो र त्यसतर्फ लाग्न बाध्यतुल्याएको छ ।म कतातिर लाग्छु भविष्यले नै देखाउला ।
वनमाली सर यहाँमा भारतको कानपुर निवासी एउटा रेक्साचालक जसले ख्यातीप्रप्त कलाकारहरको हस्ताक्षर सङ्कलनमा लगाएको रुचि र परिश्रमको साथै हिन्दीको प्रसिद्ध मासिक पत्रिका “ज्ञानोदय” (नवम्बर–डिसम्बर १९६३)मा प्रकाशान पत्रले यहाँमा पलाएको हस्ताक्षर सङ्कलन अवधारणाले नेपाली साहित्यमा एउटा नयाँ अध्याएको थालनी भएको र यसले ऐतिहाँसिक दस्तावेजको रुपमा पहिलो स्थानलिन सफलहुनु भएकोमा पुन यहाँलाई धन्यवाद दिन सबैलाई करै लाग्दछ ।
पत्र–सञ्चयनमा ७० जना स्रष्टाहरुको साथै यहाँकै अभिव्याक्ति “एउटा पत्र पाठकका नाममा र “यो भूमिका हैन है वनमालीसर” (पत्रकै रुपमा लेखिएकोले) भन्दै लक्ष्मण प्रसाद गौतम द्वारा लेखिएको भूमिका सहित ७२ थान पत्रहरुको सङ्गालो अध्ययन गर्ने मौका मिल्यो । यी ७२ थान पत्रहरु नेपाली साहित्यको विविध विधाको लागि अति महÏवपूर्ण र बहुआयामिक रुपमा परिभाषित गरिएका दस्तावेज हुन् भन्ने मैले महसुस गरें । लक्ष्मण प्रसाद गौतमले यी पत्रहरुको राम्रोरुपमा चिरफार गर्नु भएको छ र उहाँले यी पत्रहरुका बारेमा लेख्नु हुन्छ –“ यिनको साहित्यिक र ऐतिहासिक दुबै मूल्य विशिष्ट छ ।” उहाँले पुन लेख्नुहुन्छ –“स्रष्टाहरुका हिजोका मान्यता, विचार दृष्टिकोणसँग उनका आजका मान्यता विचार र दृष्टिकोणहरुको तुलना गर्न समिन्छ । ” पाठकका नाममा लेखिएको पत्रको अध्ययनले यहाँले यो पत्र–ञ्चयनको लागि धेरै कठीनाइ भोग्न परेको यथार्थता ऐना हेरेसरि प्रष्टिएको छ । चाहना बमोजिमका पत्रहरु सङ्कलन हुन सकेनन् । तपाइँको आप्mनै अभिव्याक्तिमा भन्नुभएको छ –“ ............ यसरी जति जम्मा हुन सके तिनै पत्रहरुलाई संयोजन गरी तपार्इँ पाठकहरुको जिम्मा प्रस्तुत गरिरहेको छु ।”
यी पत्रहरुलाई लक्ष्मण प्रसाद गौतमले साहित्यकारहरुका आ–आप्mना लेखन विधासँग केन्द्रित पत्रहरुलाई बर्गीकरण र पत्रमा अभिव्यक्त मुख्य धारणालाई प्रस्तुत गर्नु भएकोले किताप अध्ययनको लागि पाठकलाई सजिलो हुन पुगेको महसुस भएको छ । लक्ष्मण प्रसाद गौतमले विधागतरुपमा यी पत्रहरुलाई १३ भागमा बर्गिकरण गर्नु भएको छ । यो बर्गीकरण कुरोको चुरोको आधारमा गर्नु भएको गौतमजी बताउनु हुन्छ र मैले पनि अध्ययनगर्दा सहमत हुन पुग्दछु ।
वनमाली सर अव म पत्रहरुको विधागत अवधारणामा प्रवेशगर्न चाहान्छु। साहित्य ÷ कथा ÷ कविता ÷ समालोचना ÷कला र साहित्य÷ साहित्यमा आधुनिकता÷ हास्यव्यङ्ग्य÷ नाटक÷ निबन्ध÷ उपन्यास÷ लोक साहित्य संस्कृत साहित्य के हो ? कस्तो हुनुपर्दछ ? समकालिन कथा आधुनिक कथा आदि विविध पक्षमा यहाँले राख्नु भएको जिज्ञाशामा सबै पक्ष्यमा जवाफ प्राप्त हुन सकेको छैन तापनि कथा विधामा सबै भन्दा बढ्ता २५ जना स्रष्टाले आफ्नो धारण राखेका रहे छन् । अब कथाहरुको बारेमा स्रष्टाहरुले दिएका अभिव्याक्तिबाटै सुरुगरौं । परशु प्रधानको कथन छ –“आजका कथामा लेखकिय इमान्दारीको खाँचो छ । ” हरीस वमजन भन्नु हुन्छ –“आजका कथाकारहरुले मान्छेका भित्रीबिरोध संवेदनाहरु, अन्तरद्वन्दहरु मर्म तथा पिडाहरु, उसभित्रका त्रास र भयहरुमा .......अभिव्याक्ति दिई रहेका हुन्छन् ।” कपुर ज्ञावली युगको जटिल समस्यालाई अँगाल्ने र अनुसन्धान गर्ने भन्नु हुन्छ । पोषण पाण्डे “कथा समयको एउटा तीब्र क्षण हो ” भन्नु हुन्छ । कवीन्द्रमान सिंह “आजको कथा उहिलेझै सामुहिक होइन वैयक्तिक, बस्तुतान्त्रिक, वैज्ञानिक, मानविक, आदि हुनुमानै विशेषता राख्दछ” भन्नुहुन्छ । ऋषिकेशब रेग्मी भन्नु हुन्छ –“ आधुनिक कथामा व्याक्त गरिएका जिउँदा मर्महरु युग सापेक्षित हुन्छन् ।” देवकुमारी थापा भन्नु हुन्छ–“कथा अरुकला जस्तै हृदयको अनुभूति हो । ग्रावियललेख्नु हुन्छ–“ प्रवासका अधिकांश कथाकारहरु आज पनि घटना, कल्पना,र संवेगलाई विशेष महत्व दिएर कथा लेख्दै छन् ।” हरि अधिकारीको अभिव्याक्ति– “नेपाली कथा साहित्य अहिले पतनोन्मुख छ।” समग्रमा उहाँको धारणा कथाले जीवनको यथार्थ लेख्नु पर्दछ भन्ने पाइन्छ। रमेश श्रेष्ठको धारणामा –“ ........कथाको रुप ( अर्थात साहित्यको हरेक विधाको ) फेरिदै जान्छ । ” शैलेन्द्र साकारको धारणामा “ कथा एउटा खुट्टा हो जसलाई विभिन्न रङ्गका जुत्ताभित्रराख्न सकिन्छ” । जगदिस घिमिरेको धारणामा “सर्जकले, लेखकले जेलाई कथा मान्दछ ,त्यो कथा हो ।” देवेन्द्रप्रताप शाहा लेख्नुहुन्छ –“बाँचिरहने व्याक्तिका कथा मेरा कथाहुन् ।” ध्रुव सापको्टाको धारणामा –“कथा अभिव्याक्ति हो नितान्त वैयक्तित।” किसोर नेपालको लेखाइमा– “कथा के हो मलाई थाहा छैन।” रमेश विकल भन्नु हुन्छ –“कथा कथा हो, एउटा जीवन हो।” ” कृष्णवम मल्ललेख्नु हुन्छ “कथा लेख्दा सत्य र असत्य सामाजिक मान्यता र कल्याण पट्टी पनि मेरो ध्यान रहन्छ । रामलाल अधिकारीको धारणामा “कथा यस्तै हुनुपर्द छ भन्ने छैन । अशेष मल्लको धारणामा “हरेक युगमा साहित्यले आप्mनो बाटो आफै बनाउँदै ल्याएको हुन्छ ।” अविरल स्थापित लेख्नु हुन्छ –“म जे लेख्छु त्यो मेरो जीवनले, मेरो मानवीय सम्बन्धको लक्ष्मण रेखाले छोएको हुन्छ । किशोर पहाडी लेख्नु हुन्छ –“ म केवल आप्mनो आनन्दको निम्ति कथा लेख्ने गर्दछु । .... कथा कथा हुनु पर्दछ । ”सनत रेग्मीको धारणमा–“ प्रजातन्त्रपछि यसमा आएका विकृति र त्यसले जन्माएको विसंगति र संकटले पनि अवको कथामा स्थान पाउनु पर्छ ।” मनु ब्राजाकी को धारणमा –“सम सामायिक नेपाली कथा लेखन निराश जनक छैन । ” माया ठकुरीको धारणमा–“ मानिसको जीवनमा भोगिएका र उसको अन्तस्करणमा सँगालिएका तीता मीठा अनुभवहरुको अभिव्यक्ति नै कथा हो । डा. ईश्वर बराल को अवधारणमा –“अनेक निष्प्रयोजन विजातीय पैठारीले नेपाली भाषाको गहना मासिने क्रम थालिएको मात्र होइन बिरुप वर्चस्वहीन देखिन थालेको छ ।”
समग्र साहित्यतर्फ स्रष्टा धारणा
साहित्य एकिकृत रुप हो र यस भित्र विविध विधाहरु छन् । समग्र साहित्यतर्फ नौ जना स्रष्टाहरुले आप्mनो अभिव्याक्ति अघि सारेका छन् । ”बूँद रानाको धारणामा – “हाल हाम्रो साहित्ययुवा उग्र बिचार र प्रौढ अथवा बृद्धा आप्mनै किसिमका बिचारहरुका बीच बाँची नै रहेको छ । ” भीमनिधि तिवारीको धारणामा –“ आप्mनो जन्म थलो अति छ भलो स्वर्गीय प्रसाद हो । मोदनाथ प्रश्रितको धारणा तपसिल बमोजीमका दुई पंक्ती कविता हेर्न सक्दछौं
“छेक्ने सद्भावको पत्र, जहरिलो कालीमा उघ्रने छ
बालेछौ सूर्य नौलो, मनुज–हृदयको कोपिला फक्रने छ ।”
जीवराज आश्रित को धारणामा –“नेपाली साहित्यतिरको विकास अठारौं शताब्दीतिरैबाट हुन थालेको हो ।” विजय वजिमय को धारणामा “रचनालाई छोटो र आकर्षण शैलीमा अभिव्यक्त गर्नु पर्दछ ।” मदनमणि दीक्षितको धारणमा–“साहित्य गतिमान सिर्जनाशील हो ।” डा. ध्रुवचन्द्र गौतमको धारणामा – “नेपाली साहित्य अहिले त्यति ह्रासोन्मुख छैन जति भनिन्छ ।” सरुभक्तको धारणमा –“म साहित्यलाई मानवीय अहंकारको अभि व्याक्ति ठान्ने गर्दछु ।..........यात्रामा शून्यवादी दार्शनिक सोचहरु पनि हुर्कदै गए ।”
शरद क्षेत्रीको धारणामा –“नेपाल भित्र र नेपाल बाहिरको नेपाली साहित्यमा अभिव्याक्तिमा कतिपय भिन्नता पर्नु स्वभाविक हो ।” अत साहित्य के हो त भन्दा मेरो धारणामा साहित्य समाजको दर्पण हो । कस्तो हुनु पर्दछ भन्दा मेरो धारणामा समाज भित्रका यथार्थता सबै ऐना हेर्दा देएिसरि देखिन सक्नु पर्दछ र समाजलाई यसले सहीमार्गमा लैजान सक्नु पर्दछ ।
कविता तर्फ स्रष्टा अवधारणा
नेपाली साहित्यमा अधिक रुपमा लेखिने विधा हो । कविता तर्फ ९ जना स्रष्टाहरुले आप्mनो अवधारणा प्रस्तुत गरेको देखिन्छ । यी स्रष्टाहरुमा कुलमणी देवकोटा को धारणामा –“ कविताको जन्म सीमित शब्दबाट हुँदैन ।” हरिभक्त कटुवालको धारणामा “स्वभावले नै मानिसलाई भोक लाग्छ र त्यो भोक केवल पौष्टिक आहाराको मात्र नभइ आध्यात्मिक ज्ञानको पनि हुन्छ ।” माधव प्रसाद देवकोटाको धारणामा –“ साहित्यमा पनि अभिनव अनुभूति र नवनवरुपशिल्प आउनु मजै लाग्ेन कुरा हो ।” जगत बहादुर जोशीको कविता प्रतिको धारणा–“कुनै कविता प्रधान हुन्छन् भने कुनै भाव वा सङ्गीत प्रधान हुन्छन् । ...........त्यो जीवन दर्शन शून्य हुँदैन । सिद्धिचरण श्रेष्ठको् धारणामा –“आपूmले चाहेजस्तो जनताको सच्चाबोल अभिव्यक्त गरी नसकेको.......।” विश्ववि मोहन श्रेष्ठको धारणामा “सुते्कालाई ब्यूँझानु व्यूझेकालाई अघिबढाउनु र राष्ट्रलाई माथी उठाउनु यही नै आजको संभवत कविताको आवाज पनि हो ।” महेश प्रसाईको धारणामा – “......समाजमा विकृति फैल्याउने रचना होइन जीवन्त पक्षको वहादुरी इन्कलाव हुनु पर्छ । ” माधव प्रसाद घिमिरेको धारणामा –“लय, सौन्दर्य र रसको संमिश्रण नै कविता हो ।” दिनेश अधिकारीको धारणमा –“विषय बस्तुलाई चौबाटोमा लगेर छोडिदिँदा पनि कविता कवितानै हुन्छ ।” मे्रो धारणामा कविता पनि साहित्यै भित्रको एउटा विधा भएकोल यो पनि समाजकै ऐना हो । यो स्वत स्फुरणमा लेखिने कला हो ।
कला र साहित्य तर्फ स्रष्टा अवधारणा
केवल दुई जना स्रष्टाहरुको अवधारणामात्र समावेस हुृन सकेका छन् । चित्र शब्दविनाको कविता हो भन्न सकिन्छ भने चित्र नै कविताको रुपमा प्रस्तुत हुन्छ । यसमा लैनसिंह वाङ्लदेलको अभिव्याक्ति–“........ साहित्यमा पाउन नसकेको आनन्द म चित्रकलामा पाउँदछु र चित्रकलामा पाउन नसकेको रस म साहित्यमा पाउँदछु ।” यसरी नै उत्तम नेपालीको धारणामा–“ साहित्य र कलामा भेद भए पनि अन्तर भेद पटक्कै छैन ।”
नाटक केन्द्रित पत्रहरु केवल बालकृष्ण समको मात्र रहेको र चरण बिभाजनमा सन्तुष्ट नरहेको अभिव्याक्ति दिनु भएको छ । साहित्यमा चरण बिभाजन त हुनु पर्दछ तर वैज्ञानिक रुपमा हुनु पर्ने धारण उहाँको अभिव्याक्ति हो ।
हास्यव्यङ्ग्यमा स्रष्टा अवधारणा
चार जना स्रष्टाहरुले आप्mनो अवधारणा प्रस्तुत गरेका छन् । यसमा भैरव अर्यालको धारणामा–“हास्यव्यङ्ग्यले अलिकति भित्री ओठ मुस्कुराइदिए हुन्छ । पेटको लाम्टा दुख्ने गरी हाँस्नु पर्दैन ।” रामकुमार पाण्डेको धारणमा–“ गहकिलो हास्यव्यङ्ग्यले वातावरण चहकिलो बनाउँछ ।”
विष्णु नवीनको धारणामा –“हास्यव्यङ्ग फाटमा चित्तबुभ्mदो बिकास भएको छ।” केशवराज पिंडालीको धारणामा –“............. हास्यव्यङ्ग्य साहित्यले विकास गर्दै छैन .............” र चोलेश्वर शर्माको धाराणामा – “हास्य र व्यङ्ग दुई अलग साहित्यिक प्रभाहुन्”
साहित्यको आधुनिकतामा स्रष्टा अवधारणा
यसमा पाँचजना स्रष्टाहरुले आप्mनो अवधारणा प्रस्तुत गरेकाछन्। महानन्द सापकोटाको कथन –“दर्शनमा भित्री आनन्द छ । फेशनमा बाहिरी ।” पारिजातको अभिव्यक्ति–“युगले आधुनिकतालाई जन्माउँछ ।” मोहन कोइराला भन्नु हुन्छ –“युगवोध नै आधुनिक कविता भन्नु पर्दछ ।” ईश्वर बल्लभको अभिव्याक्तिमा –“आधुनिकता निर्वाधमा होइन वोधमा निर्भर छ, पलायनमा होइन संलग्नतामा छ ।” किशोर नेपाल लेख्नु हुन्छ– “फेशन ,रक्सी, भ्रष्टचार, टोयटा मोटर सिनेमालाइ म कसरी आधुनिक मानु।” आधुनिकता भन्दा समाजमा आउने सकारात्मक परिवर्तनलाई आत्मसात गर्दै राष्ट्रलाई माथी उठाउने हो । नकारात्मक प्रभावलाई अँगाल्ने आधुनिकताले समाजलाई नै विकृतिमा लान्छ । यस्तो आधुनिकतालाई तिरस्कार हुनुपर्दछ ।
समालोचनातर्फ स्रष्टा अवधारणा
यदुनाथ खनालको अभिव्याक्ति –“साहित्यमा समालोचनाको विशिष्ट महÏव छ ।” चूडानाथ भट्टरायको अभिव्याक्ति –समालोचनाको सिद्धान्त विशद छ । कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान कृतिको निष्पक्ष निरिक्षण, विवेचना, र जाँचबुझ गरीत्रुटी रहित र श्रेष्ठ रचना गर्ने तर्फ उत्साहित लगर्ने समालोचनाको आवश्यक्ता छ ।” डा. वासुदेव त्रिपाठीले लेख्नु हुन्छ–“ वस्तुता र मूल्यको निरुपण नै समालोचना हो । वामदेव पहाडी को धारणमा –“नेपाली समालोचना उपयुक्त सान्दर्भित तथ्य र सिधान्तको अन्वेषण हुनु पर्दछ ।” रत्नध्वज जोशी को अवधारणामा –“ समालोचनामा उत्कृष्ट कृतिले स्थान पाउनु पर्दछ ।”
लोक साहित्यमा धर्मराज थापाको केवल एक पत्ररहेको उहाँको अवधारणामा – “लोक साहित्यको स्थान नेपाली साहित्यमा सर्बोपरि रहेको छ” र संस्कृति साहित्यमा डा. टिकाराम पन्थीको अवधारण रहेको र नेपाली साहित्यमा संस्कृत साहित्यले ठूलो प्रभाव पारेको धारणा राख्नुभएको छ । निबन्धतर्फ स्रष्टा अवधारणा
केवल दुईजना स्रष्टाले आप्mनो अवधारण राखेको पाइन्छ। यसमा कृष्ण धरावासीको धारणमा निबन्ध –“ पढ्दा सुन्दा झर्को लाग्ने भएता पनि प्राज्ञिक महÏव कविताको भन्दा निबन्धकै ठूलो छ । श्यामप्रसाद शर्माको धारणमा–“नेपाली साहित्यको बर्तमान स्थिति सामान्य नै लाग्ने गरेको छ ।”
केदारमान व्याथितले वनमाली सरलाई –“तपार्इँ सौन्दर्यनिष्ठ हुनु हुँदोरहेछ ।” भन्नु भएको छ भने कमल दीक्षितले आँफु भाषा प्रेमी भएको अभिव्याक्ति दिनु को साथै “स्रष्टा र साहित्य” भन्ने किताब पढ्ने सुझाव दिएको पाइन्छ ।
वपनमाली सर चिठी लेख्ने रहर त गरें तर ढङ्ग पु¥याउन सकिन जस्तो छ। जेहोस् मलाई “पत्र–सञ्चयन” एउटा अमूल्य रत्न हो, यो रत्नको शन्देश सबै साहित्य अनुरागी मित्रहरुसँग पुगोस् भन्ने धारण राखेर यो पत्र लेख्ने कोशिस गरेको मात्र हो । यो ज्ञानको भण्डारको यथार्थता प्रष्ट्याउन यो एउटा सानो पत्रद्वार सम्भव छैन ।