भूमिका
समय र परिस्थितिद्वारा रेखाङ्कित लक्ष्मण रेखालाई इमान्दारिताले उल्लङ्घन गर्न नमिल्ने, कतै हिँड्दा प्राप्त भएका नयाँ गोरेटाका साँघुरा गल्लीहरुमा कुद्दा कुद्दै थाकेर पनि दौडिइरहन पर्ने, समयका खुड्किलाहरू उक्लदै जाँदा अझ माथि–माथिका उचाइहरू पक्रूँभन्दा पनि पारिस्थितिक विवशताले समात्नै नमिल्ने यस्तै–यस्तै अनुभव र अनुभूतिमा यो सानो प्रयत्न सम्पन्न भएको छ । समय थोरै थियो, हिँड्नु, डुल्नु, खोज्नु, पर्गेल्नु पर्ने इलाकाहरू विज्ञान र विकासदेखि पर थिए, जेहोस् धेरै पहिलादेखि आफ्नो स्थानीयतालाई बाहिर ल्याउने धोको थोरै रुपमा भए पनि पूरा भएको छ, आत्मसन्तुष्टि मान्नु नै प¥यो ।
खोजीको विषय अपरिचित रहेको भाषा, कहिल्यै नकुल्चेको विकट भूगोल मनग्गे चाहे जति दिन त सकिनँ तर ‘मगर पाङ’ यसको इतिहास, यसको वर्तमान स्थिति, यसको भविष्य, यसमा भए गरेका भाषिक प्रयत्न, यसको मौलिक पहिचान, पाङ र नेपाली भाषाका बीचको सम्बन्ध आदिका बारेमा समेट्ने प्रयास गरेको छु । यस भाषाको खोजी गर्दै जाँदा माटो र मातृभूमि बुझ्ने मौका मिलेको छ । देशलाई अलि धेरै चिनेको छु, थोरै जातिहरूको पहिचान पहिल्याउने अवसर मिलेको छ । भविष्यमा यो सानो प्रयासलाई विद्यावारिधिसम्म तन्काउने संकल्प पैदा भएको छ । ‘पाङ’लाई नजिकबाट नियाल्न चाहनेहरू प्रस्तुत अध्ययनबाट थोरबहुत लाभान्वित हुने छन् भन्ने ठानेको छु । राष्ट्रिय भाषिक नीति बनाउनेहरूलाई थोरै भए पनि यस कार्यले गोरेटो देखाइदिनेछ भन्ने आशामा छु । मगर पाङका क्रियावाची, यसको इतिहास, यसका शब्दवर्ग, तिनको स्थानीय स्तरमा प्रभाव आदि जान्नलाई यो कार्य पर्याप्त नै होला भन्ने लागेको छ । यो कार्य एक्लो प्रयासले मात्र नभई धेरैको सहयोग, हौसला र उत्प्रेरणाले यहाँसम्म आइपुगेको छ । सर्वप्रथम गन्तव्य बिन्दुका उल्झनहरू फुकाइदिन हर–बखत सहयोग पु¥याउनु हुने आदरणीय गुरु नारायणप्रसाद अधिकारीज्यूप्रति म अनन्य कृतज्ञ छु । त्यस्तै अध्ययनदेखि शोधलेखनसम्म हरबखत प्रेरणा प्रदान गर्नुहुने आदरणीय गुरुहरू डा.रामनाथ ओझा, हुमकान्त पाण्डे लगायत पृथ्वीनारायण क्याम्पस नेपाली विभागका अन्य गुरुहरुप्रति हार्दिक कृतज्ञता प्रकट गर्दछु । त्यस्तै अध्ययन कार्यका लागि आवश्यक सूचना तथा सामग्री प्रदान गर्नुहुने आदरणीय दिदी भू.पू. माननीय बमकुमारी बूढाज्यूप्रति हार्दिक आभार प्रकट गर्दछु । क्षेत्रीय अध्ययनमा सहयोग पु¥याउने रोल्पा, प्यूठान, दाङ र रुकुमका उदार र खुला हृदय भएका ग्रामीण बासीहरुलाई यतिबेला नसम्झीरहन सक्तिनँ । ‘मगर पाङ’ को बारेमा आफूले देखे,जानेका कुरा बताइदिनु हुने श्रद्धेय भाषाविद्द्वय डा.माधवप्रसाद पोखरेल र चुडामणि बन्धूज्यूप्रति पनि हार्दिक कृतज्ञता प्रकट गर्दछु । सामग्री सङ्कलन र अध्ययनका लागि आवश्यक पुस्तक, पत्रपत्रिका, सि.डी., भि.सि.डी.उपलब्ध गराएकोमा ‘अथार मगरात मगर भाषा–संस्कृति अध्ययन प्रतिष्ठान’ केन्द्रीय कार्यालय काठमाडौंं कलङ्कीलाई धन्यवाद टक्र्याउँछु ।
यस शोधपत्रलाई यथासमयमा कम्प्युटर टङ्कण गरी सहयोग गर्ने क्विक कम्प्युटर सर्भिस, बगर–१, पोखराका पुष्पराज पौडेल पनि धन्यवादका पात्र हुनुहुन्छ ।
विषयसूची
पृष्ठ
१. मगर पाङको ऐतिहासिकता १
१.१ परिचय १
१.२ नामाकरण सम्बन्धी विवाद
१.३ क्षेत्र विस्तार
१.४ प्राचीनता
१.५ भाषिक अध्ययनमा सचेतता
१.६ संस्थागत प्रयत्न
२. मगर पाङका क्रियावाची २८–६८
२.१ स्वर वर्णद्वारा निर्मित क्रियामूल ३१
अ वर्णबाट निर्मित केही क्रिया ३१
आ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३१
इ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३१
उ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३१
ऊ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३१
ए वर्णबाट निर्मित क्रिया ३१
ऐ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३२
ओ वर्णबाट निर्मित क्रिया ३२
२.२ व्यञ्जन वर्णबाट निर्मित क्रियामूलहरु ३२
क व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३२
ख व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३४
ग व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३५
घ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३६
ङ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३७
च व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ३८
छ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४०
ज व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४१
झ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४२
त व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४३
थ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४४
द व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४५
ध व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४५
न व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४६
प व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४७
फ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४८
ब व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ४९
भ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५०
म व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५१
य व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५२
र व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५३
ल व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५४
व व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५५
स व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ५६
ज व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ६०
ह व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया ६०
३. मगर पाङको पदवर्गीय अध्ययन ७०–९१
३.१ मगर पाङका नाम पदहरू ७०
३.२ मगर पाङका केही सार्वनामिक शब्दहरु ७५
पुरुषवाचक सर्वनाम ७५
दर्शक सर्वनाम ७६
सम्बन्धवाचक सर्वनाम ७६
प्रश्नवाचक सर्वनाम ७७
३.३ मगर पाङका विशेषणबोधक शब्दहरु ७७
गुणवाचक विशेषण ७७
सङ्ख्यावाचक विशेषण ७९
परिमाणवाचक विशेषण ८०
सार्वनामिक विशेषण ८०
३.४ मगर पाङका केही अव्यय शब्दहरु ८१
३.५ मगर पाङका केही अनुकरणात्मक शब्दहरु ८२
३.६ उच्चार्यगत ध्वनि साम्य तथा वैषम्यताका आधारमा मगर
पाङका शब्दहरु ८५
पदमध्यमा थपिन आउने वा परिवर्तित हलन्त्य वर्णको
प्रयोगद्वारा शब्दको अर्थमा पाइने भिन्नताका उदाहरण ८६
दीर्घ () अतिदीर्घ (ः), महाप्राणत्व ( ं ), तथा व्यतिरेकी
उच्चारणद्वारा शब्दको अर्थमा देखिने विभिन्नताका नमूनाहरू ८६
मगर पाङका अनेकार्थक शब्दहरू ८९
४. स्थानीय सामाजिक भाषिकाको अध्ययन ९२–११७
४.१ परिचय ९३
अभ्यस्त भूतकालिक क्रियाहरु ९९
सामान्य भूतकालिक क्रियाहरु १००
अपूर्ण भूतकालिक क्रियाहरु १०२
पूर्ण भूतकालिक क्रियाहरु १०२
अज्ञात भूतकालिक क्रियाहरु १०३
सामान्य वर्तमानकालिक क्रियाहरु १०४
अपूर्ण वर्तमानकालिक क्रियाहरु १०४
पूर्ण वर्तमानकालिक क्रियाहरु १०५
सम्भावना भविष्यत्कालिक क्रियाहरु १०६
सामान्य भविष्यत्कालिक क्रियाहरु १०६
अपूर्ण भविष्यत्कालिक क्रियाहरु १०७
पूर्ण भविष्यत्कालिक क्रियाहरु १०८
४.२. स्थानीय स्तरमा प्रयुक्त केही नवीन शब्दहरु १११
४.३ स्थानीय सामाजिक भाषिाकामा प्रयुक्त केही थेगो तथा
गालीवाचक शब्दहरु ११४
५. निष्कर्ष
सन्दर्भ ग्रन्थ सूची (क) पुस्तक
(ख) पत्रपत्रिका
१. मगर पाङको ऐतिहासिकता
नेपाल बहुभाषी, बहुसांस्कृतिक तथा बहुधार्मिक, विविधताले भरपूर राष्ट्र हो । विविधतामय पहिचान बोकेर आफ्नो छुट्टै अस्तित्व झल्काउने नेपालीहरूका आफ्नै भाषा, आफ्नै संस्कृति, आफ्नै भेषभूषा, आफ्नै परम्परा तथा आफ्नै लोक रीतिरिवाजहरू छन् । आफैमा सानो भौगोलिक परिवेशलाई ओगटेर पनि विविधताजन्य पहिचान दिन सक्नु नेपालको निजत्व हो ।
नेपाल आकारले सानो भए पनि सबैको आँखाको नानी छ । प्राकृतिक तथा भौगोलिक आश्चर्यहरूले नेपाल विश्वमै प्रतिष्ठित बन्दै छ । प्राकृतिक सुन्दरता तथा भौगोलिक विविधताले पनि नेपाललाई विश्वका अरु राष्ट्रका सामु अलग्गै पहिचान दिलाएर उभ्याएका छन् ।
नेपालले विश्वको कूल क्षेत्रफलको ०.०३% र एशियाको कूल क्षेत्रफलको ०.३% क्षेत्रफलको (श्रेष्ठ, २०५२ ः १) भू–भाग ओगटेको छ । नेपाल पूर्व र पश्चिममा क्रमशः मेची र महाकालीसम्म फैलिएको छ । यसको कूल क्षेत्रफल १,४७,१८१ वर्ग किलोमिटर रहेको छ । विश्वको अग्लो शिखर सगरमाथा लगायत विश्वका सर्वाेच्च दशमध्ये आठवटा हिमशिखरहरूले नेपाललाई छुट्टै भौगोलिक परिचयका रुपमा चिनाएका छन् भने महामानव गौतम बुद्धको जन्मभूमि भएकाले पनि नेपाललाई विश्वभर प्रतिष्ठित बन्न थप प्रेरणा प्रदान गरेको छ ।
नेपाल भाषिकरुपमा विविधतामय रहेको कुरा माथि नै चर्चा गरियो । नेपालमा विश्वमा बोलिने दश भाषापरिवारमध्ये पाँचवटा भाषापरिवारका भाषाहरू बोलिन्छन् । वि.सं.२०६८ सालको जनगणना अनुसार २,६४,९४,५०४ जनसंख्या रहेको नेपालमा १२३ भाषाहरू बोलिने कुरा सार्वजनिक गरिएको छ । सन् २००० मा बारबारा ग्राइम्सको इथोनोलगले नेपालमा १२८ वटा भाषाहरू बोलिने कुरा दाबी गरेकाले नेपालमा यति नै र यतिकै संख्याका भाषाहरू बोलिन्छन् भन्ने कुरा सार्वजनिक गर्न सन्देह पैदा भएको छ । जे होस् नेपालमा विश्वका साढे चारहजार जति भाषाहरूमध्ये सयभन्दा अधिक भाषाहरू बोलिने कुरा सार्वजनिक गर्नु कुनै आपत्ति छैन ।
नेपालमा बोलिने यावत् भाषाहरूको अझैसम्म पनि गहन तरिकाले खोजी कार्य गर्न सकिएको छैन । नेपालमा यति नै संख्याका भाषाहरू बोलिन्छन् भन्ने कुरा समेत स्पष्ट छैन । यहाँ बोल्ने प्रत्येक भाषाहरूको सर्वेक्षण कार्य अधुरै रहेको छ । नेपालमा कति भाषा बोलिन्छन् र प्रत्येक भाषाका के–कस्ता मौलिक प्रवृत्तिहरू रहेका छन् भन्ने कुराको जानकारी दिन सकिएको छैन । नेपालमा बोलिने अनेकौँ भाषाहरूमध्ये कतिपय (उदाहरणार्थ– राउटे) भाषाहरू उचित प्रचार–प्रसार तथा संरक्षण र संबद्र्धनका अभावमा ओझेलमा पर्ने मात्र नभई लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका छन् । राष्ट्रको केन्द्रीय स्तरमै स्पष्ट भाषिक नीति नभैदिनाले तथा राष्ट्रको भाषिक नीतिले राष्ट्रभित्रका यावत् राष्ट्रिय भाषाहरूको संरक्षण, संबद्र्धन तथा समुत्थानका निम्ति पहल नगरिदिनाले राष्ट्रभित्रका सबै भाषाहरू संरक्षित हुन सकेका
छै्रनन् । राष्ट्रको स्पष्ट भाषिक रणनीतिका अभावमा कतिपय भाषाहरू लोप हुने अवस्थामा छन् भने कतिपयको भविष्य त्यति समुज्ज्वल देखा पर्दैन ।
नेपालमा बोलिने भाषाहरूको संरक्षणका निम्ति केन्द्रीय स्तरमा स्पष्ट भाषिक नीति बन्नुपर्दछ । देशभित्रका सबै भाषाहरूको समुत्थानका निम्ति प्रत्येक भाषाका शब्दहरूको सङ्कलन गरी कोशहरूको निर्माण गरिनु पर्दछ । प्रत्येक भाषाका आ–आफ्नै मानक व्याकरण तथा शब्दकोश निर्माण हुनुपर्दछ । ओझेलमा परेका भाषाहरूलाई सञ्चार तथा ज्ञान विज्ञानका क्षेत्रमा प्रवेश गराइनु पर्दछ । प्रत्येक मातृभाषामा पाठ्यपुस्तक निर्माण गरिनु पर्दछ । भाषिक वक्ताहरूको ख्याल गरी क्षेत्रीय स्तरमा सबै भाषालाई समेट्ने गरी सञ्चार माध्यममा पनि सबै भाषालाई समान अवसर दिइनु पर्दछ । त्यस्तै नयाँ भाषा सिक्न चाहनेहरूलाई भाषा सिक्नका निम्ति भाषा शिक्षण केन्द्रहरू खोलिनु पर्दछ । प्रत्येक भाषामा विश्वका प्रमुख ग्रन्थ, महत्तम साहित्यिक कृति तथा ज्ञान–विज्ञानका महत्तम उपलब्धीहरूका बारेमा लिखित पुस्तकहरूको अनुवाद, रुपान्तरण तथा लेखन कार्य गरिनु पर्दछ । त्यसका साथै राष्ट्रभाषा नेपालीमा कुनै नवीन शब्दको आवश्यकता प¥यो भने अन्य विदेशी भाषाबाट नभई नेपालभित्रै बोलिने राष्ट्रिय भाषाहरूद्वारा शब्द सापटी लिइनु पर्दछ अनि एउटै समृद्ध राष्ट्रभाषाका निम्ति सबै भाषाहरूलाई समेट्दै भाषिक एकीकरणको नीति अख्तियारी गरिनु पर्दछ । देशभित्र कला, संगीत र साहित्यका क्षेत्रमा महत्तम कार्यहरू गर्न सम्पूर्ण तह र तप्काका व्यक्तिहरूलाई अभिप्रेरित गर्न सक्नु पर्दछ तब मात्र समृद्ध भाषा समृद्ध देश र समृद्ध जातिका रुपमा नेपाल र नेपालीहरूलाई विश्वभर चिनाउन सकिन्छ ।
हाल नेपालमा राष्ट्र तथा राष्ट्रिय भाषा, राष्ट्रिय संस्कृति, राष्ट्रिय परम्परा साथै राष्ट्रिय धर्म अनि राष्ट्रिय मेला, पर्व, भेषभूषा र चाडहरूलाई उपेक्षा गरेर पश्चिमी सभ्यता र संस्कृतितर्फ सबैको मन लोभिएको छ । यसै संस्कृतिप्रति लट्ठिएर नेपालमा पनि शिक्षण संस्था तथा सञ्चार माध्यमहरूलाई त्यसैको बढवा गर्न उपयोग गरिएको छ । शिक्षण संस्थाहरूले (प्रमुखतः निजी) स्वदेशी स्याउभन्दा विदेशी नासपाती मीठो मान्दै आफ्ना संस्थाहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय भाषा भन्दै यावत् पठनपाठन कार्य सोही भाषामा र यावत् भेषभूषा त्यसै परम्परातर्फ मोडेका छन् । फलतः विद्यालयका शैक्षिक पात्रो (क्यालेण्डर) पनि वि.सं. मा नभई ईस्वी सन्मा मात्र प्रकाशन गर्न थालिएको छ । विद्यालयका यावत् शैक्षिक क्रियाकलाप राष्ट्रभाषा तथा राष्ट्रिय भाषाहरूलाई उपेक्षा गरेर अङ्ग्रेजी भाषामा नै सञ्चालन गर्न थालिएको छ । अनि अर्कातर्फ स्वदेशकै उच्चपदस्थ व्यक्तित्वहरू सञ्चारमा आउँदा अनावश्यक अवस्थामा पनि अङ्ग्रेजी भाषाप्रति बढी आकर्षित भएको देखिँदा साथै सञ्चार माध्यमहरूले पनि आवश्यकताविना नै अंग्रेजी भाषामा जथाभावीका कार्यक्रम जथाभावी तरिकाले सञ्चालन गरिदिँदा राष्ट्रभाषा नेपाली र अन्य राष्ट्रिय भाषाहरू अत्यन्तै उपेक्षित रहेको पुष्टि हुन्छ ।
नेपालमा बोलिने शताधिक भाषाहरूमध्ये ‘मगर पाङ’ पनि एक हो । भारोपेली पछिको दोस्रो स्थानमा आउने भोट बर्मेली वा चिनियाँ तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गत पर्ने यो भाषा अझैसम्म स्पष्टरुपले राष्ट्रमा चिनिन समेत सकेको छैन । नेपालमा भोट बर्मेली वा चिनियाँ तिब्बती भाषा परिवारका थुप्रै भाषाहरू बोलिन्छन् । जसको विवरण तल प्रस्ुतत छः–
तामाङी, नेवारी, मगर, राई, किराँती, लिम्बू, गुरुङ्गी, सेर्पाली, चेपाङी, थामी, धिमाली, थकाली, जिरेली, मेचे, सुनुवारी, हायु (वायु), व्यासी, राउटे, पहरी, तिब्बती, लेप्चा, दुरा, राजी, कागते मनाङी, खाम, तिछुरोङ, डोल्पा, कैके (काइके) कुसुण्डा, घले, बुजाल, छन्तोल, ह्लोमी, भ्रामु, ह्लोके ।
(शर्मा र बराल, २०५९ ः १४२)
भोट–बर्मेली वा चिनियाँ–तिब्बती भाषा परिवारका भाषाहरू चीन, भारत, नेपाल, बर्मा, भुटान, भियतनाम, लाओस, थाइलैण्ड बंगलादेश आदि देशहरूमा बोलिन्छ । (थापा र अन्य, २७७) यस परिवारमा चिनियाँ र भोट बर्मेली गरी दुई मुख्य हाँगा छन् । यीमध्ये भोटबर्मेली शाखाका भाषाहरू तिब्बत र नेपालमा बोलिन्छन् । (शर्मा र बराल, २०५९ ः १४२) नेपालमा बोलिने भोट बर्मेली शाखाका भाषाहरूको विवरण माथि नै प्रस्तुत गरियो ।
१.१ नामकरण सम्बन्धी विवाद
माथि भोट बर्मेली शाखाका भाषाहरूको विवरणमा मगर, खाम र काइके (कैके) भनेर नेपालका तीनथरी मगर भाषाहरूको सङ्केत गरियो । विडम्बनाको कुरो के भने हालसम्म कुनै पनि भाषाविद्ले ‘मगर पाङ’ को कतै पनि उल्लेख गरेका छैनन् । माथि ‘मगर पाङ’लाई जनाउन ‘खाम‘ भाषाको सङ्केत गरिएको छ । हालसम्म मगर पाङलाई ‘खाम, मगर खाम, खाम मगर’ आदि शब्दले सम्बोधन गर्दै आइएको छ । ‘मगर पाङ’ लाई खाम मगर भनेर नामकरण गर्ने व्यक्ति डेविड इ वाल्टर हुन् । उनले यस भाषाको शब्दकोशः ब् मष्अतष्यलबचथ या प्जबm त्बपब म्ष्बभित ९ ब् तष्दभतय द्यगचmबल ीबलनगबनभ या ल्भउबष्०ि र व्याकरण ब् न्चबmmबच या प्जबm ९ऋबmदचष्मनभ न्चबmmबतष्अब िम्भकअचष्उतष्यलक० समेत प्रकाशित गरेका छन् । उनी यस भाषामा विद्यावारिधि गर्ने विद्वान् समेत हुन् । उनले ‘मगर पाङ’ को अध्ययन गरी यस भाषामा शब्दकोश तथा व्याकरण प्रकाशन गरेपछि यिनी पछिका सम्पूर्ण भाषाविद्,
संस्कृतिविद् तथा अन्य बुद्धिजीवीवर्गले समेत यस भाषालाई ‘खाम’ शब्दले चिन्ने र चिनाउने प्रयत्न गरेका छन् । डेविड इ. वाल्टरले खाम भाषा बोल्ने मगरहरूलाई खाम मगर वा मगर खाम समेत भनेका छन् । यसै भनाइलाई समर्थन गर्दै ‘मगर पाङ‘ हरूको सांस्कृतिक अध्ययन गर्ने अर्का विद्वान् महेशकुमार आचार्यले पनि आफ्नो स्नातकोत्तरको शोधपत्रमा ‘रोल्पा जिल्लाका खाम मगरहरूको सामाजिक संरचना’ शीर्षक दिँदै मगर पाङ हरूलाई खाममगर भन्ने नामकरण गरेका छन् । ‘मगर पाङ’ इतरका वक्ता तथा अनुसन्धाताको कुरै छाडौं ‘मगर पाङ’ वक्ता तथा यसै भाषाका सचेत व्यक्ति रणप्रसाद घर्ती मगरले पनि आफ्ना कृतिहरू क्रमशः खाम मगर वा मगर खाम नामकरणकै आधारमा ूत्भबअज थयगचकभाि ९प्जबm ःबनबच ( भ्लनकिज० म्ष्अतष्यलबचथ, प्जबm ःबनबच भिनभलम, प्जबm भ्लनष्किज म्ष्अतष्यलबचथू प्रकाशित गरेका छन् । २०६१ सालमा ‘मगर पाङ’ मा केही खोजीनिती तथा जानकारी प्राप्त भएपछि पनि र यस भाषाको नामकरण मगर नभई ‘मगर पाङ’ हो भन्ने चेतना जागिसकेपछि पनि यसै भाषामा शब्दकोश निर्माण गर्ने प्रथम ‘मगर पाङ’ वक्ता तथा सञ्चारकर्र्मी जुक्तिप्रसाद पुनले समेत आफ्नो शब्दकोशको नामकरणमा “खाम मगर पाङ–नेपाली अङ्ग्रेजी शब्दकोष” शीर्षक राखी हास्यास्पद कार्य गरेका छन् । उनले यहाँ खाम शब्द ‘‘मगर पाङ’’हरूलाई सङ्केत गर्न प्रयोग गरेका हुन् कि वा मगर वा पाङ मात्रलाई विशेष चिनाउन खोजेका हुन् अत्यन्तै सन्देह पैदा भएको छ । ‘मगर पाङ’ लाई खाम मात्र होइन ‘खम’ भनेर पनि चिनाउने प्रयत्न चूडामणि बन्धूले ‘नेपाली भाषाको उत्पत्ति’ भन्ने पुस्तकमा गरेका छन् ।
हाल ‘मगर पाङ’ लाई मगर खाम, खाम मगर, खाम वा खम शब्दद्वारा वा सम्बोधनद्वारा चिनाउने प्रयत्न गरिनुहुन्न भन्ने कुरामा यसै भाषाकी विदुषी तथा “अथार मगरात मगर–भाषा–संस्कृति विकास प्रतिष्ठान” की अध्यक्ष बमकुमारी बूढा तथा “नेपाली–मगर पाङ अंग्रेजी शब्दकोश” का निर्माता कर्णबहादुर बूढामगरले जोड दिँदै आएका छन् । वास्तवमा ‘मगर पाङ’ लाई खाम शब्दद्वारा सम्बोधन गर्दा यस भाषाप्रति ठूलो अन्याय भएको ठहर्छ । खाम भनेको कुनै भाषाका वक्ता, व्यक्ति, वा समूहले आफूहरूले मात्र बुझ्नेगरी आफ्नो भाषाका शब्दहरूलाई केही ओल्टाइ–पल्टाइ गरी निर्माण गरिएको कृत्रिम भाषा भन्ने अर्थ हुन्छ । जस्तैः नेपालीको ‘म घर जान्छु’ लाई कसैले ‘मर्फ घर्फरर्फ जार्फान्छुर्फु’ भन्यो भने यसलाई खाम शब्दले सम्बोधन गरिन्छ । यस्ता खाम भाषाहरूप्रत्येक भाषामा हुन सक्छन् । तर ‘मगर पाङ’ त्यस्तो कुनै भाषा होइन जो कसैद्वारा कुनै भाषाबाट कृत्रिम तवरले निर्माण गरिएको होस् । अर्कातर्फ खाम भनेको ‘भोट वर्मेली भाषा समूहको साझा नाम (पन्त, २०६१ ः शुभेच्छा) हो । यसरी एउटा भाषा परिवारको समूहवाचक नामका रुपमा रहेको खाम शब्द कसरी एउटा मात्र भाषा विशेषलाई जनाउने व्यक्तिवाचक नाम बन्न सक्छ । ‘मगर पाङ’ लाई आजसम्म खाम मगर, मगर खाम, खाम वा खम भनेर जसरी र जुन तरिकाले सम्बोधन गरियो त्यसरी त्यहीं ढङ्गमा गरिनु हुन्न । भाषाविद् तथा संस्कृति सर्वेक्षणकर्ताहरुले सुरुमै यस कुराको राम्रो ख्याल गर्नुपथ्र्याे तर सो हुन सकेन अब सबैमा चेतना आउनुपर्छ । ‘मगर पाङ’लाई खाम वा खम भनेर वा भनिदिएर उपेक्षा गरिनुहुन्न वास्तविकता पहिल्याएर अगाडि बढ्नु पर्ने अबको आवश्यकता हो । मगर पाङ बस्तीहरुमा अथवा रोल्पा–रुकुम र त्यसका छिमेकी जिल्ला प्यूठान, दाङ, सल्यानमा ‘मगर पाङ’ वक्ताहरुलाई खाम मगर भन्ने गरिन्छ । खाम शब्द यति प्रसिद्ध भैसकेको छ कि यसले वास्तविकतालाई ओझेल पारिसकेको छ ।
‘मगर पाङ’ का बारेमा हालसम्म त्यति गहन अध्ययन तथा खोज हुन नसके पनि हाल आएर यस भाषामा शब्दकोश निर्माण तथा व्याकरण लेखनका कार्य हुन थालेका छन् । अथार मगरात क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मगर पाङ संस्कृतिको जगेर्नाका लागि पनि हाल केही प्रयत्न गरिन थालिएका छन् । ‘मगर पाङ’ हरूको आफ्नै भाषा, आफ्नै लोकसंस्कृति तथा रीतिरिवाज पनि छन् । प्रकृतिलाई ईश्वर मान्ने र प्रकृतिकै विविध रीतले पूजा गर्ने प्रचलन पनि यिनीहरूमा पाइन्छ । प्रकृतिलाई दैवी शक्तिका रुपमा लिने अथार मगरातका मगरहरूले भुम्या, देवाली जस्ता आफ्नै मौलिक पर्वहरू पनि मनाउने गर्दछन् । धार्मिक रुपमा हिन्दूका कतिपय संस्कार माने पनि यिनीहरुले आफूहरुलाई हिन्दूभन्दा बौद्ध धर्माबलम्बीका रुपमा चिनाए पनि बलिप्रथालाई भने प्रश्रय दिएको पाइन्छ । विभिन्न संस्कारमा भैंसी, राँगो, कुखुरा र सँुगुर काट्ने ‘मगर पाङ’हरूले कतिपय स्थानमा (जुन ठाउँ अति विकट छ र जहाँ चरम गरिबी छ ) भैंसी र सुगुरको बोसोलाई तेलको रुपमा प्रयोग गरेको पनि पाइन्छ ।
नेपालमा ‘मगर पाङ’ वक्ताहरू ३० देखि ४० हजारको संख्यामा रहेको अनुमान छ । हालसम्मको जनगणनामा पनि मगर पाङका बारेमा खासै खोजीनिती भएको पाइएको छैन । आफ्नो भाषाको समेत स्पष्ट नामकरण नभैसकेको तथा आफूहरूलाई जनसमक्ष स्पष्टरुपमा चिनाइ नसकेका मगर पाङका आ–आफ्नै चुनौतीहरू पनि छन् । मगर पाङ वक्ताहरू स्वदेशमा सहज रुपमा उपलब्ध हुन्नन् । अचम्मको कुरो त के भएको छ भने ‘मगर पाङ’ बोलिने क्षेत्रमा अझैसम्म बाटो र विज्ञान पुग्न सकेको छैन । ‘मगर पाङ’ को यो अवस्था देख्ता साँच्चै यो भाषा ज्ञान, विज्ञान, चेतना र सभ्यताबाट लखेटिदै आफूलाई देशका कुना–काप्चा, भीरपखेरा, गरिबी र उत्पीडनमा संरक्षित राख्न खोजेको हो कि जस्तो लाग्छ । मगर पाङ बोलिने स्थानहरूमा पुग्न अत्यन्तै कठिन छ । मगर पाङ वक्ताहरूको भाषिक क्षेत्रको अवलोकन गर्दा यो भाषा र जाति अत्यन्तै उपेक्षित बनेको देखिन्छ । मगर पाङका एकाध वक्ताहरूमा बाहेक अरुमा अझैसम्म ज्ञान–विज्ञान र चेतनाको लहर आइसकेको छैन । स्वदेशभित्रै पनि मगर पाङ वक्ताहरू एक स्थानबाट अर्काे स्थानमा पुग्दा आफ्नो मातृभाषा बोल्न अत्यन्तै हिचकिचाउँछन् । आफ्नो मातृभाषा बोल्दा आफूलाई केही पुड्को ठान्ने संस्कृतिले पनि यो भाषा त्यति राम्ररी मौलाउन सकेको छैन । ‘मगर पाङ’ बुढ्यौली पुस्ताबाट आधुनिक पुस्तामा सर्दा अत्यन्तै मर्माहत भएको छ । आधुनिक पुस्ताले यो भाषालाई कमै महŒव दिएको पाइन्छ । कतिपय मगर पाङ मातृभाषा भएकाहरूले यो भाषा गुमाइसकेका पनि छन् । आधुनिक पुस्तामा यस भाषाका यावत् प्रवृत्तिहरू जान्न सक्ने खुबी भएका कमै मात्र वक्ताहरू रहेकाले निकट भविष्यमै मगर पाङ विस्थापित हुने वा लोप हुने अवस्थामा पुग्न केही बेर छैन । मगर पाङलाई शिक्षा, संचार र ज्ञान–विज्ञानका क्षेत्रमा नल्याइने हो भने यो भाषाको लोप अवश्यम्भावी छ ।
१.२ क्षेत्र विस्तारः
‘मगर पाङ’ को भौगोलिक क्षेत्र मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको राप्ती अञ्चलका विकट अथार (अठार) मगरात प्रदेश हो । मगर पाङ मुख्यतः रोल्पा र रुकुम जिल्लाका घना मगर बस्ती रहेका गाउँमा बोल्ने गरिन्छ । मगर पाङका निम्नलिखित तीनवटा उपभाषिका रहेका छन् – १.पर्वत्ये २.सेसी ३.गमाल्ये (बूढामगर, २०६३ ः १ ) जसको सामान्य नमूना तल प्रस्तुत गरिएको छ ।
नेपाली – म भात खान्छु ।
पर्वत्ये – ङा काङ् ङाज्यो ।
सेसी – ङा यहाः ज्यो ङा ।
गमाल्ये – ङा काङ् आज्योङ् ।
माथिको उदाहरणमा प्रस्तुत वाक्यका पदहरूमा रहेका केही भिन्नता प्रष्ट देखिन्छ । माथिका तीनवटा भाषिकाका सर्वनाम पदमा कुनै भिन्नता पाइँदैन । भात वा काङ कर्म पदमा केही भिन्नता देखिन्छ । त्यस्तै क्रिया पदमा पनि सामान्य विभेद देखापर्दछ ।
मगर पाङ बोलिने क्षेत्र मुख्यतः रोल्पा र रुकम नै हुन् । रोल्पा जिल्लामा २०५८ सालको राष्ट्रिय जनगणनानुसार कूल जनसंख्या २,१०,४०० मध्ये ९१,९३६ जना मगरहरू रहेको देखापर्दछ । रोल्पा जिल्लामा बसोबास गर्ने सम्पूर्ण मगरहरू आफ्नो मातृभाषा पाङ बोल्दैनन् । रोल्पामा ‘मगर पाङ’ बोल्नेहरूको संख्या ३८,१९४ देखिन्छ । (बूढामगरः पूर्ववत्) यीमध्ये पर्वत्ये उपभाषिका बोल्ने २०,१९४, गमाल्ये १०,००० र सेसी बोल्ने ८,००० रहेको अनुमान छ (बूढामगर, २०६३ ः १ ) । प्रस्तुत भाषिकाहरू रोल्पा जिल्लाका निम्न ठाउँहरूमा बोलिन्छ ।
(क) पर्वत्ये भाषिका बोलिने क्षेत्रहरू
जेलबाङ गा. वि. स. का सबै वडामा
थबाङ गा. वि. स. का सबै वडामा
मिरुल गा. वि. स. का सबै वडामा
उवा गा. वि. स. का सबै वडामा
कुरेली गा. वि. स. का ६ र ७ बाहेक सबै वडामा
धबाङ गा. वि. स. का ३, ४, ५ र ६ वडामा मात्र
ह्वामा गा. वि. स. का ५, ६, ७ र ८ वडामा मात्र
(ख) सेसी भाषिका बोलिने क्षेत्रहरू
कोट गाउँ गा. वि. स. का २ र ९ वडा बाहेक सबै
जंकोट गा. वि. स. का ७, ८ र ९ वडा बाहेक सबै
भाबाङ गा. वि. स. का ३, ४ र ५ वडा बाहेक सबै
कोर्चाबाङ गा. वि. स. का ४ र ५ वडा मात्र
लिबाङ गा. वि. स. का ३ र ४ वडा मात्र
ह्वामा गा. वि. स. का २ र ९ वडा मात्र
(ग) गमाल्ये भाषिका बोलिने क्षेत्रहरू
गाम गा. वि. स. का सबै वडामा
सेरम गा. वि. स. का सबै वडामा
सिउरी गा. वि. स. का २ र ५ बाहेक सबै वडामा
जैमाकसला गा. वि. स. का वडा नं ४ मा मात्र
(क्षेत्रीय अध्ययन ः २०६३ पौष – माघ)
मगर पाङ वक्ताहरू मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको विकट रोल्पा रुकुमका अथार मगरात प्रान्तमा बसोबास गर्ने कुरा माथि नै चर्चा गरियो । मगर पाङ भाषीहरूको आफ्नै भाषा, आफ्नै सांस्कृतिक लोक परम्परा, रीतिरिवाज, चाड, मेला पर्व तथा आफ्नै जातिगत पहिचानहरू छन् । यिनीहरूको लवाइ, खवाइ, भेषभूषा पनि आफ्नै खालको छ । पुरुषहरूगाँजो भिर्ने, कछाड लगाउने गर्छन् । महिलाहरूगुन्यू, चोली, नाकमा लामो मुन्द्री र फुली, कानमा ढुङ्ग्री, मारबाडी लगाउने तथा घलेक भिर्ने गर्दछन् । मगर पाङहरू मंगोलियाका आदि बासिन्दा हुन् (आचार्य, २०५२ ः १७) । मगर पाङका १६% शब्दहरू मग्यार भाषा
(हङ्गेरियाली)सँग मिल्दछन् (पोखरेल, २०६१ ः भूमिका) । यसै ऐतिहासिक तथ्यका आधारमा मगर पाङहरू मंगोलियाबाट चीन तथा तिब्बतको भू–भाग पार गर्दै नेपालमा आई बसोबास गरेको हुनसक्ने सम्भावना छ । मगर पाङहरू आफूहरूलाई बुद्ध धर्मावलम्बी भन्न रुचाउँछन् । प्रकृतिको पूजा गर्ने, धामी, झाँक्री र बोक्सीप्रति विश्वास गर्ने मगर पाङहरू बुद्ध धर्मको बज्रयान शाखा अन्तर्गत पर्दछन् ।
मगर पाङको उत्पत्ति कहिले भयो ? यसको उद्गम स्थल कुन हो ? यस भाषाको विकास कुन रुपमा भैराखेको छ वा भएको छ ? भन्ने विषयका बारेमा यसै भन्न सकिने स्थिति छैन । मगर पाङका शब्द निर्माण प्रकृया तथा स्थानीय स्थान नामकरणका आधारमा यो भाषा नेपाली वा खस कुरा जत्तिकै वा त्यो भन्दा पुरानो हुन सक्ने देखिन्छ । मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रका हाल मगर बस्ती रहेका तथा नरहेका स्थानहरूको नामकरण मगर पाङमै भएको पाइनुले यस भाषाको प्राचीनता पुष्टि हुन्छ । मगर पाङमा स्थानीय क्षेत्र (रोल्पा, प्यूठान, दाङ आदि) को नामकरण कसरी भएको छ सो को विवरण हेरौं ।
ड्ड दाङ – सोझो एक ठाउँबाट अर्काे ठाउँ विना उपकरण हेर्न सकिने
ड्ड लिबाङ – बाँसै–बाँसले भरिएको चौर (लि – बाँस, बाङ – चौर)
ड्ड धनबाङ – (धन – धन, बाङ – चौर) धनले भरपूर चौर
ड्ड वबई (दाङको प्रसिद्ध नदी) – बा – कुखुरा वा चरा, भै – खोला, कुखुरा वा चराले पनि सजिलै तर्न सक्ने नदी , हुन पनि यो नदी चैत्र वैशाखमा सुकेर चपक्कै हुन्छ ।
ड्ड ग्वार खोला – (तुलसीपुर र बिजौरीको बीचमा पर्ने खोलो) – ढाँटुवा खोला
ड्ड मिरुल – मि – आगो, रुल –घुसार्ने, तातो तथा न्यानो गाउँ
ड्ड गाम (रोल्पा) – बुद्धि बंगारा वा धारिलो दाँत (‘गाम ह्वा’ भनेको निकै परको गाउँ भन्ने बुझिन्छ । यो गाउँ अरु गाउँबाट अलि पर नै पर्छ ।)
ड्ड खुमेल (रोल्पा) – खु – खरीको रुख, मेल – तल, खरीको रुख तल वा मुनि
ड्ड डुवरिङ – डुप् + रिङ – ढ्याङ्ग्रो जम्मा गर्ने ठाउँ
ड्ड झेनाम र जुनाम – जे (नाम) – तपाईंको भूमि, गेनाम – हाम्रो भूमि (ज – ‘झ’ मा र गे– ‘गु’ मा रुपान्तरण भएको)
ड्ड वाग्माः – बाङमा – चौर हराएको वा हराएको चौर, वाङमा भन्दा भन्दै वाग्मा भएको
ड्ड नेर्पाः – दुई टुक्रा
ड्ड जुगार – जु – काँडा, गार – सागर या गुफा
ड्ड खुङ्ग्री – मगर पाङ नाम, कुङ्ग्री – कुवाको पानी
ड्ड लिङदुङ – लि – बाँस, दुङ – घारी, बाँसै बाँसको घारी
ड्ड सिस्नेरी – (सल्यान, प्यूठानमा पनि यो नामको स्थान रहेको) – सुक्ने पानी
ड्ड जिनाबाङ – जिमा – माहुरी, बाङ – चौर, माहुरी पाइने चौर
ड्ड हार्जङ – हार + जङ – गोरुको जुरो, यो स्थान गोरुकोे जुरो जस्तो छ ।
ड्ड चुनबाङ – चुन + बाङ – पिर्का जस्तो चौर वा पिर्का आकारको चौर
ड्ड बरतुङ (पाल्पा) – बरबोट या बिसौनी (पहिला रोल्पा, प्यूठानबाट बुटवल नून लिन जाँदा बिसौनी बस्ने ठाउँ पनि हो यो । )
ड्ड बाग्लुङ – बा – ढुङ्ग्रा, लुङ – चौर, ढुङ्ग्रा वा ढुङ्गै ढुङ्गाको चौर ।
ड्ड रिडीः (गुल्मी) – पानी नै पानी (कालाशेष र गोरा शेषमा री र डी भन्नाले पानी भन्ने बुझिन्छ ।)
ड्ड गुल्मी – गुल – सर्प, मी – मानिस
ड्ड रोल्पा – रोल – नम्बर, पा – टुक्रा वा हिस्सा
ड्ड चौतरीया – चाउ – राम्रो, तारे – मितव्ययी÷उचित सल्लाह दिने
ड्ड माडी – ‘मान डी’ मान – नापो, डी – पानी (बगरका ढुङ्गा हेरेर नदीमा यत्ति पानी छ भनेर अड्कल गर्न सकिने नदी)
ड्ड तपनाङ – तप – राम्रो, नाङ – उब्जाउ, राम्रो उब्जाउ हुने
ड्ड रम नाङ – रम – गोड्नु, नाङ – जमिन
ड्ड माडी बाङ – नापेर वा अड्कल गरेर थाहा पाइने चौर
ड्ड रुकुम – रु – मानिस, कुम – अंकुशी ( अचार खाने उद्देश्यले तलाउमा कमलको फूल टिप्न जाँदा मानिसलाई अंकुशी भएको लठ्ठीले तान्ने गरिएकाले यो नाम रहेको )
ड्ड रुम (म्याग्दी, प्यूठान) – रुमा – मानिस अलमलिने वा हराउने
ड्ड पाङ – भाषा वा कुरा, यो स्थान पर्वतमा पर्दछ ।
ड्ड मगरदाङ (म्याग्दी) – रोल्पामा दाङबाङ गाउँ तथा प्यूठानमा दाङबाङ गा. वि. स. नै छ । यो नाम मगरहरूले नै राखेका हुन् ।
ड्ड धौलागिरी – धवला – अप्ठ्यारोको गि – ठूलो, री – पानी (अप्ठ्यारो ठाउँबाट निस्किएको ठूलो पानी)
ड्ड देउखुरी – देउ – ठूलो, खुरी – बटुको, (बटुको वा कचौरा खालको ठूलो उपत्यका)
ड्ड रीहार – री – पानी, हार – गाई (गाईले खाने पानी)
ड्ड चाउखोला – चाउ – राम्रो, खोला – खोला, केही बिगार नगरी बगेको खोला, रिहार नजिकै बग्ने यस खोलाले कुनै बिगार गरेको छैन ।
ड्ड बैरीयाः –बै÷भै– नदी, रीया– पानीको नजिक ÷सामुन्ने
ड्ड गाबरः – प्याज झैं हुने च्याप्प च्याप्प लाग्ने ढोडुवा बुन्ने धागोमा लगाइने एक प्रकारको बुटी
ड्ड ओबरीः – वल – फिर्ता, बरे – रोटी, जंङ्गलबाट फर्केको रोटी
ड्ड डुरुवाः – निउरो जस्तो एक प्रकारको साग
ड्ड
ड्ड मान नदी (माडी नदी) – मानडीबाट अपभ्रंश भएको (यो नदी रोल्पाबाट प्यूठान हुँदै बगेको छ । जुन झिमु्रकमा मिसिएपछि राप्ती नदीका नामले चिनिन्छ ।)
ड्ड चौमालाः – चोर + माला – चोर नलाग्ने ठाउँ (मगर पाङमा चोरलाई गोइ भनिए पनि यो शब्द पाङमा पछि नेपालीबाटै भित्रिएको हुन सक्ने सम्भावना छ । )
ड्ड सिखर (सिङ् कर) झालाः – अँगालोमा ल्याइएको दाउरा
ड्ड झलारीः – झला – छाप्रो, री – पानी, झालाका मजदूरले पिउने पानी
ड्ड बोक्तानः – ब – असाध्यै, तान – स्याउला (कैलालीको उच्च भेग जो हाल डोटीमा पर्दछ । यहाँ प्रशस्त स्याउला पाइन्छ ।)
ड्ड भेरी÷भ्यारी – भ्या – धेरै, री – पानी, धेरै पानी ।
ड्ड कैलाली – कै – बिर्का, लाली – राम्रो जाँड (यस स्थानमा प्रशस्त धान फल्ने हुनाले बँचेको भातलाई जाँड बनाउने प्रचलन थियो ।)
ड्ड कर्णाली – कण्र्या+ली = महङ्गो जाँड (कर्णालीमा धान नफल्ने हुँदा जाँड महङ्गो पथ्र्याे । यो अहिले पनि यथावत् छ ।)
ड्ड प्यूठान –प्य +ठन = रातमा भाङ वा राँको बालेर पाहा खोज्नु
प्यूठान पश्चिम नेपालको पुरानो अड्डा पनि हो । यो चौध हजार नामले पनि प्रतिष्ठित छ । प्यूठान खास कुनै गाउँ नभई झिम्रुक नदीको सेरोफेरो हो । मगर बस्तीमा अझै पनि रातमा भाङ बालेर वर्षा याममा पाहा (एक जातको भ्यागुतो) खोज्ने प्रचलन छ ।
ड्ड झिमरुक – झिम – घर, रु – मानिस, नदीको किनार वरिपरि समथर र उर्वर जमिन भएकाले मानिस सर्दै बस्ने गरेकाले झिमरुक नामकरण गरिएको
ड्ड दाङबाङ – समतल वा सम्म चौर
ड्ड सारी – सुक्खा पानी
ड्ड बरला ÷ बरौला – वरको पात
ड्ड बर्जीबाङ – वरको छायाँ परेको चौर
ड्ड लुङ – ढुङ्गा
ड्ड भिंङ्ग्री – तलको पानी, भिंगृदेखि मुनि विशाल माडी नदी बग्दछ तर माथि सुक्खा छ । यसको मगर पाङको खास नाम मिङरी हो पछि अपभ्रश भई भिंगृ बन्न पुग्यो ।
माथि उल्लिखित बाहेक स्थान नामका आधारमा, फुनरीबाङ, सारीबाङ, चिसाबाङ, पाडाबाङ आदि प्यूठान, जिल्लामा पर्ने स्थानहरूको नामकरण पनि मगर पाङमै राखिएको सहज अनुमान हुन्छ । मगर पाङमा नामकरण गरिएको प्यूठान जिल्लामा पर्ने धनबाङ (धनले भरिएको चौर) तामधारा (ताम – गहूँ वा जौ, धारा – धार) खाल, मैचन्ने, बेलबास, सोत्रे, तापा, रानीटार, खोलाखर्क, डाँडाखर्क, राबाङ, भिंगृकोट, तापाकोट, लिब्जा, सारीकोट, बादीकोट, नाम्रीकोट, जुम्रिकोट, अँडेबास आदि नामहरू पनि मगर पाङमै राखिएको हुनसक्ने प्रबल सम्भावना छ । रोल्पा र प्यूठान जिल्लामा स्थान नाम पछिल्तिर बाङ शब्द झुण्डिएको प्रशस्तै देखापर्दछ । मगर पाङमा ‘बाङ’ को अर्थ चौर भन्ने हुन्छ । त्यस्ता स्थानहरूको नाम तल प्रस्तुत गरिएको छ ।
ड्ड रोल्पा जिल्लाका गा.वि.स.हरुः— लिबाङ, कोर्चाबाङ, जेदबाङ, जिनाबाङ, जेलबाङ, तेवाङ
ड्ड रोल्पा जिल्लाका ५१ गा.वि.स.हरूमध्ये १२ वटा गा.वि.स. को नामका पछिल्तिर बाङ शब्द झुण्डिएको पाइन्छ । रोल्पा जिल्लामा नाम शब्दका पछिल्तिर बाङ शब्द झुण्डिएर निर्मित भएका स्थानमा नाम प्रशस्त छन् ।
१.३ प्राचीनता
‘मगर पाङ कति पुरानो भाषा हो भन्ने कुरा माथिका स्थान नामकरणले पनि पुष्टि हुन्छ । नेपाल अधिराज्यका राप्ती, धौलागिरी, लुम्बिनी, कर्णाली, भेरी आदि अञ्चलमा पर्ने कतिपय स्थानहरूको नाम मगर पाङमा राखिएको कुरा माथिको स्थान नामकरणले स्पष्ट पार्दछ । माथि उल्लिखित स्थान नामहरूको अध्ययन तथा विश्लेषण गर्दा प्राचीन समयमा माथि उल्लिखित तत्–तत् स्थानहरूमा मगर पाङ भाषीहरूको बसोबास रहेको स्पष्ट हुन्छ । नेपालमा जति बेलादेखि माथि उल्लिखित स्थानहरूमा मानव बस्ती बस्ने क्रम थालनी भयो त्यति बेलादेखि नै प्रस्तुत इलाकाहरूमा ‘मगर पाङ’ भाषीहरूको बाहुल्यता रहेको स्पष्ट हुन्छ । मगर पाङको अध्ययन गर्दै जाँदा प्राचीन समयमा यो भाषा अहिलेको भन्दा समृद्धशाली रहेको अनुमान हुन्छ । हाल यो भाषा अन्तराष्ट्रिय भाषा मानिएको अङ्ग्रेजी तथा नेपालको राष्ट्रभाषा नेपालीको बढ्दो लोकप्रियताको कारण ओझेल परेको छ ।
मगर पाङको गहन अध्ययन गर्दा प्राचीन समयमा यो भाषा राप्ती, कर्णाली र धौलागिरी अञ्चलको बृहत् सेरोफेरोमा बोलिने कुरा स्पष्ट हुन्छ । नेपालको एकीकरण अभियान तथा नेपाली भाषाको बढ्दो लोकप्रियताले यो भाषा सुगम बन्दै गएका इलाकाहरूबाट विस्थापित हुँदै दुर्गम अवस्थामै रहेका इलाकातर्फ सर्न थालेको बुझिन्छ । हाल यो भाषा रोल्पा, प्यूठान र रुकुमका कतिपय दुर्गम गाउँहरूमा बोलिने भए पनि यसको भविष्य त्यति समुज्ज्वल देखा पर्दैन । मगर पाङ रोल्पा, प्यूठान र रुकुमका सुगम इलाकामा कतै पनि बोलेको पाइन्न । यो भाषा जुन गाउँ अलि दुर्गम अवस्थामै छ, जहाँ ज्ञान–विज्ञानजन्य चेतना पुगिसकेको छैन तत्–तत् इलाकामा बोलिन्छ । प्यूठान र रोल्पा जिल्लाकै चर्चा गर्ने हो भने हाल मगरहरूको बाहुल्य रहेका गाउँहरूमा पनि यो भाषा बोल्न छाडिसकिएको छ । हाल प्यूठानका धनबाङ, तामधारा, लिब्जा, डाँडाखर्क, राबाङ, हाम्जा, सल्ले, गोठीबाङ, तिमिले, तथा रोल्पा जिल्लाका धौलावाङ, होलेरी, छिर्ने, घोडागाउँ, गोगनपानी, लिवाङ आदि मगरहरुको बाहुल्यता रहेका इलाकामा यो भाषा बोल्न छाडिइसकिएको छ । हालका धनबाङ, तामधारा, कोचिबाङ जस्ता इलाकामा बस्ने मगरहरूले आफ्नो मातृभाषा पाङ भुलिसकेका छन् । प्रस्तुत इलाकामा मगर पाङ बोल्ने कुनै पनि वक्ता फेला पर्दैन । अचम्म त के भएको छ भने प्रस्तुत इलाकामा बसोबास गर्ने बुढ्यौली पुस्ताले समेत मगर पाङ जान्दैनन् । मातृभाषाका रुपमा पाङ नबोले पनि तत्–तत् इलाकामा मगरहरूको जनजिब्रोमा मगर पाङको भाषिक लवज पाइन्छ । जसको चर्चा पछिल्ला परिच्छेदहरूमा गरिने छ ।
१.४ भाषिक अध्ययनमा सचेतना
मगर पाङ नेपालको राष्ट्रिय भाषा हो । आफ्नै खालको भाषिक पहिचान भएर पनि यो भाषा हाल अत्यन्तै उपेक्षित बनेको छ । मगर पाङका बारेमा खासै त्यति बिघ्न खोजीनिती भएका छैनन् । ‘मगर पाङ’ को संरक्षण गर्नुपर्दछ भन्ने चेतना यस भाषाका शिक्षित तथा पठित वक्ताहरूमा आइसकेको छ । मगर पाङको हालसम्म एउटा गतिलो शब्दकोश समेत निर्माण हुन सकेको छैन । मगर पाङको शब्दकोश निर्माण गर्ने प्रयत्न सर्वप्रथम विदेशी विद्वान् डेविड इ–वाल्टरले गरेका हुन् । वाल्टरले निर्माण गरेको ब् मष्अतष्यलबचथ या प्जबm त्बपब मष्बभित ९ब् तष्दभतय द्यगचmबल ीबलनगबनभ या ल्भउबष्०ि ले पाङ भाषीहरूलाई त्यति लाभ पु¥याउन सकेको छैन ।
शब्दकोशकै चर्चा गर्दा रणप्रसाद घर्ती मगरद्वारा प्रकाशित त्भबअज थयगचकभाि ९प्जबm ःबनबच ( भ्लनष्किज० म्ष्अतष्यलबचथ र प्जबm – भ्लनष्किज म्ष्अतष्यलबचथ को उल्लेख गर्नु सान्दर्भिक ठहर्छ । रणप्रसाद घर्तीले प्रस्तुत शब्दकोशहरू आफ्नो रहर मेट्न तथा एउटा औपचारिकता पूरा गर्न रचना गरेजस्तो ठहर्छ । ‘मगर पाङ’ मा ट वर्गीय वर्ण ञ–ण–क्ष–त्र–ज्ञ आदि सग्ला तथा संयुक्त वर्ण छैनन् भन्ने अवगत हुँदा हुँदै पनि प्रस्तुत शब्दकोशमा तत्–तत् वर्णमा शब्दसूची दिने काँचो काम रणप्रसादले गरेका छन् । उनका यी दुई शब्दकोशमा एउटा शब्दकोश निर्माताले निभाउनुपर्ने भूमिकालाई उपेक्षा गरिएको छ । उनले शब्दकोश निर्माण गर्दा शब्दकोश निर्माताले बिर्सन नमिल्ने कुरा भाषाको अधिकतम शब्द सङ्कलन, शब्दको स्रोत, शब्दको वर्ग, शब्दको उच्चारण प्रकृया, शब्दको वाक्यमा प्रयोग, चित्रसूची प्रयोग (कतिपय शब्दलाई चित्रद्वारा पनि चिनाउनु पर्ने हुन्छ । जस्तै जुत्ता चिनाउँदा कस्तो खाले जुत्ता हो, हाल जुत्ताका विविध प्रकार पाइन्छन् । उदाहरणार्थ बुट जुतालाई चिनाउँदा जुत्ता मात्र भनेर पुग्दैन चित्रमा कस्तो खाले जुत्तालाई बुट भन्ने चित्राङ्कित गरिनुपर्दछ ।) शब्दको व्युत्पत्ति आदि कुरालाई राम्ररी ख्याल गर्नुपर्दछ । तर प्रस्तुत शब्दकोशहरूमा आफ्ना वरिपरि उपलब्ध शब्दहरूको सङ्कलन गरी शब्द सूचीका रुपमा लिपिबद्ध गरी अर्काे भाषामा अनुवाद गरे जस्तो मात्र देखिन्छ । शब्दकोश निर्माताले जहिले पनि आफ्नो भूमिकालाई बिर्सन मिल्दैन ।
प्रस्तुत शब्दकोशहरूमा कोश निर्माताले आफूलाई त्यति परिपक्व देखाउन सकेका छैनन् । त्यस्तै २०६१ सालमा जुक्तिप्रसाद पुनद्वारा प्रकाशित “खाम ‘मगर पाङ – नेपाली –अंग्रेजी शब्दकोष” मा पनि कोश निर्माताको जिम्मेवारी पूर्ण रुपमा बहन हुनु नसकेको स्पष्ट देखापर्दछ । प्रस्तुत शब्दकोशमा मगर पाङका ४,३३९ शब्दहरू संकलन गरिएको छ । यसमा पनि पाङका यावत् शब्दहरू संकलन गर्न सकिएको छैन । जुक्तिप्रसादले पनि आफ्ना वरपर उपलब्ध शब्दहरू सङ्कलन गरी अंग्रेजी र नेपाली भाषामा रुपान्तरण गरेका छन् । प्रस्तुत शब्दकोशमा शब्दको मूल स्रोत खुलाइएको छैन । शब्दको व्युत्पत्ति, शब्दको वर्ग, शब्दको वाक्यमा प्रयोग, शब्दको उच्चारण प्रकृया, शब्दको अन्य पर्यायवाची शब्द खुलाउने जस्ता काम प्रस्तुत शब्दकोशमा अधुरै छन् । प्रस्तुत शब्दकोशलाई उनले दुई भागमा विभाजन गरेका छन् । अघिल्लो परिच्छेदमा मगर पाङका शब्द अनि त्यसको नेपालीमा रुपान्तरण गरिएको छ । साथै रुपान्तरित शब्दको वर्ग र अंग्रेजीमा त्यसको अर्थ दिने काम प्रस्तुत शब्दकोशमा भएको छ । प्रस्तुत शब्दकोशको दोस्रो अनुच्छेदमा अ्रंग्रेजी शब्द र त्यसको पाङमा रुपान्तरण गर्ने काम भएको छ । ‘मगर पाङ’ को शब्दकोश निर्माण गर्ने कोश निर्माताले मगर पाङमै पाङहरूलाई नै मध्यनजर गरी पाङका शब्द सङ्कलन, पाङमै त्यसको अर्थ, पाङमै वाक्यमा प्रयोग आदि गरिनु पथ्र्याे सो कार्य यसमा पनि अधुरै रहेको छ ।
वि.सं. २०६१ सालमा कर्णबहादुर बूढामगरद्वारा प्रकाशित “नेपाली मगर पाङ– अंग्रेजी शब्दकोश” (पृष्ठ १०२५) को निर्माणले मगर पाङले केही गर्व गर्न पाएको छ । उनको यो कार्यलाई महŒवपूर्ण उपलब्धि नै मान्नुपर्दछ । तर यसको एउटा तीतो पक्ष के रहेको छ भने प्रस्तुत शब्दकोशमा पनि कोश निर्माताले मगर पाङलाई भन्दा नेपाली तथा अङ्ग्रेजी शब्द र भाषालाई बढी प्राथमिकता दिएका छन् साथै यसलाई एकभाषी नभई बहुभाषी कोश बनाउने प्रयत्न भएको छ । प्रस्तुत शब्दकोश मगर पाङमा एकभाषी कोश नभएकाले त्यसैको अभावपूर्तिका लागि निर्माण गरिनुपथ्र्याे र नेपालीमा रुपान्तरण गर्ने रहर नै भएको भए पनि सर्वप्रथम मगर पाङका शब्दहरू राखी वा सङ्कलन गरी त्यसको नेपाली वा अंग्रेजीमा रुपान्तरण गर्नुपथ्र्याे । यस शब्दकोशमा नेपाली शब्दहरूको रोमन लिपिमा उच्चारण प्रकृया देखाइदिएर कर्णबहादुरले महत्वपूर्ण काम त गरेका छन् तर यसमा पनि मगर पाङका शब्दहरूको वाक्यमा प्रयोग, शब्दको मूल स्रोत, चित्र प्रयोग, मगर पाङमै उच्चारण प्रकृया आदि स्पष्ट रुपमा दिन सकिएको छैन । उनले मगर पाङका शब्दहरू समेट्ने प्रयत्न त गरेका छन् तर नेपाली बृहत् शब्दकोशलाई सिरानी हालेर त्यसैका आधारमा मगर पाङका शब्दहरू राख्ने प्रयत्न गर्दा मगर पाङका शब्दहरू छरपस्टिेने, दोहोरिने र अलमलिने बाहेक अरु हुन सकेका छैनन् । कोशनिर्माताको यति ठूलो प्रयत्न यसमा पनि त्यति सफल बन्न सकेको छैन ।
मगर पाङका कोशनिर्माताहरूले साथै पाङको संरक्षण तथा समुत्थान चाहने व्यक्तिहरूले यस भाषाको लिपिको खोजी गर्नुपर्ने अपरिहार्यता छ । एकातर्फ ‘‘मगर पाङ’’को आफ्नै लिपिरहेको दाबी गर्ने अनि अर्कातर्फ देवनागरी लिपिमै आफ्नो भाषिक पहिचानलाई झल्काउन खोज्ने प्रयत्नलाई कदापि बढावा दिन मिल्दैन ।
जे होस् ‘‘मगर पाङ’’ले अझैसम्म आफ्नो बृहत शब्दकोश प्राप्त गर्न सकेको छैन । ‘मगर पाङ’ मा व्याकरण निर्माण कार्य पनि भएको छैन । हाल धनबहादुर रोका मगरद्वारा लिखित मगर पाङ व्याकरण प्रकाशित हुने तरखरमा छ । मगर पाङको व्याकरण लेख्ने प्रयत्न सर्वप्रथम डेविड इ वाल्टरले नै गरेका हुन् । वाल्टरले ब् न्चबmmबच या प्जबm ९ऋबmदचष्मनभ न्चबmmबतष्अब िम्भकअचष्उतष्यलक० पुस्तक प्रकाशमा ल्याए पनि यो अङ्ग्रेजी भाषामै रहेकाले मगर पाङहरूलाई त्यति लाभ पु¥याउन सकेको छैन ।
मगर पाङमा साहित्य लेखनको चर्चा गर्दा बमकुमारी बूढा मगरद्वारा लिखित ‘जीत हार’ कविता सङ्ग्रहमा सङ्कलित तीन वटा कविता अनि टीकाराम पुन मगरको सआलिन्या मरु रे पोका (जिउँदो लास कविता सङ्ग्रह) लाई लिन सकिन्छ । हाल मगर पाङमा कक्षा १ देखि ३ सम्मको पाठ्यपुस्तक निर्माण कार्य भैराखेको छ । त्यस्तै मगर पाङमा माओवादी र सात दलबीच भएको शान्ति सम्झौता तथा अन्तरिम संविधानको अनुवाद भएको छ ‘मगर पाङ’ लाई मध्य नजर गर्दै पाङ बोलिने बस्तीहरूमा प्रौढ कक्षा नेपाली र मगर पाङ दुवै भाषामा सञ्चालन गरिएको छ । त्यस्तै मगर पाङका गीतहरू पनि रेकर्ड भएका छन् भने भुम्या ‘जस्ता’ बृत्तचित्रहरू पनि निर्माण गरिएका छन् । त्यस्तै सञ्चारका रुपमा रोल्पाबाट माओवादीहरूले सञ्चालन गरेको जनगणतन्त्र रेडियोबाट ‘मगर पाङ’ सम्बन्धी केही कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिएको छ भने स्वर्गद्वारी एफ.एम. दाङ र रेडियो नेपाल क्षेत्रीय प्रसारण केन्द्र सुर्खेतबाट पनि मगर पाङमा समाचार प्रसारण गरेको पाइन्छ । मगर पाङको समुत्थानका लागि अथार मगरात मगर भाषा–संस्कृति विकास प्रतिष्ठान रोल्पा शाखाले त्रैमासिक ‘गेपो’ पत्रिका प्रकाशन गर्न थालेको छ । त्यस्तै ‘अथार मगरात मगर भाषा संस्कृति विकास प्रतिष्ठान’ केन्द्रीय कार्यालय काठमाडौंबाट डाँफे नाच पत्रिका प्रकाशन गर्न थालिएको छ । मगर पाङको समुत्थानमा मगर विद्यार्थी संघले पनि ‘छलाङ, यानी मया, मगर आवाज, फोञ्जा मारुङ’ जस्ता पत्रिका संयुक्त रुपमा प्रकाशन गरी टेवा पु¥याएको छ । मगर पाङलाई केही थोरै रुपमा भए पनि चिनाउने प्रयत्न नेपाल पर्यटन बोर्ड भृकुटी मण्डप काठमाडांैमा स्थापित मगर म्यूजियमले पनि गरेको छ ।
१.५ संस्थागत प्रयत्न
हाल आएर पाङ भाषीहरूमा केही चेतना जाग्न थालेको छ । माथि उल्लिखित मगर पाङको संबद्र्धनमा गरिएका प्रयत्नहरूलाई महŒवपूर्ण नै मान्नुपर्दछ । मगर भाषा, संस्कृति र परम्पराको संरक्षण गर्ने उद्देश्यले काठमाडौँ कलङ्कीमा ‘अथार मगरात मगर भाषा संस्कृति प्रतिष्ठान’ को केन्द्रीय कार्यालय तथा रोल्पामा पनि यसको क्षेत्रीय कार्यालय स्थापना हुनु आफँैमा गर्वको विषय हो । ‘मगर पाङ’को संवृद्धिका लागि यति कार्य गरेर मात्रै पूरा हुँदैन । देशमा रहेका ‘मगर पाङ’ लगायत अन्य राष्ट्रिय भाषाहरूको संरक्षणका निम्ति राष्ट्रको केन्द्रीय भाषिक नीति बन्नुपर्दछ । प्रत्येक राष्ट्रिय भाषाहरूको जगेर्नाका निम्ति राष्ट्रको केन्द्रीय भाषिक नीतिले राष्ट्रमा रहेका मगर पाङ जस्ता सबै राष्ट्रिय भाषाहरूको जगेर्ना, प्रचार, प्रसार तथा समुत्थानका लागि दीर्घकालीन ठोस रणनीतिहरू अख्तियारी गर्नुपर्दछ । राष्ट्रको भाषिक नीतिले आफ्नो राष्ट्रभित्रका सम्पूर्ण भाषालाई संरक्षण, संबद्र्धन र समुत्थान गर्ने उद्देश्यले लक्षित रणनीति अख्तियारी गरी प्रत्येक भाषाका स्तरीय शब्दकोश तथा व्याकरण निर्माण, साहित्य रचना आदिका लागि वातावरण सिर्जना गर्दै तत्–तत् भाषाका वक्ताहरूलाई सक्रिय पार्न सक्नुपर्दछ । आफँैमा भौगोलिक रुपमा सानो भएर पनि यति धेरै भाषाका वक्ताहरू अटाउन सक्नु नेपालको आफ्नै गौरव हो । प्रकृति तथा पूर्खा र जातिहरूले दिएको यो वरदानलाई आत्मसात् गर्दै राष्ट्र र राष्ट्रिय भाषाको संबद्र्धनमा सबै सचेत भई लाग्नुपर्ने वर्तमानको आवश्यकता पनि हो । विविध भाषाभाषीको देश भनेर नेपालीहरूलाई आफ्नै छुट्टै पहिचानले विश्वभर परिचित गराउन तथा आफ्नो नेपालीपनको गौरवलाई संरक्षण गर्न राष्ट्र र राष्ट्रिय भाषाहरूको अभिवृद्धिका लागि आम नागरिक भौगोलिक, धार्मिक तथा जातिगत साम्प्रदायिक भावनाले नभई स्वच्छ र पवित्र राष्ट्रिय भावनाले उठ्न सके नेपाल समृद्ध भाषाभाषी, कलासंस्कृति, रीतिरिवाज र प्रकृतिले सुसज्जित भएको साँच्चिकैको शान्ति क्षेत्र नेपालको नामले आफ्नो चौडा छाती फुलाउँदै विश्वका सामु उभिन सक्छ भन्ने कुरामा दुईमत छैन ।
२. मगर पाङका क्रियावाची शब्दहरू
मगर पाङ नेपाल अधिराज्यको प्रमुखतः मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रअन्तर्गत पर्ने रोल्पा, रुकुम, सल्यान, प्यूठान र त्यस वरपरका मगर बस्तीहरूमा बोलिने नेपालको राष्ट्रिय भाषा हो । भोट बर्मेली तथा चिनियाँ तिब्बती परिवारअन्तर्गत पर्ने यस भाषाका वक्ताहरू नेपालमा ४० हजार जति रहेका छन् । वर्तमान युग ज्ञान–विज्ञान र चेतनाको युग भएकाले जुन भाषाले ज्ञान विज्ञान र चेतनाका स्तरमा प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्न सक्दछ कालान्तरमा त्यसका वक्ताहरू स्वतः बढेर जान्छन् । भाषाको समृद्धिका लागि त्यस भाषाले वर्तमान युग, समय तथा जनमानसको रुचि तथा चाहनाहरूलाई आत्मसात् गर्न सक्नुपर्दछ । नेपालमा सयभन्दा अधिक भाषाहरू बोलिने अनुमान गरिए पनि यसका बारेमा वस्तुगत रुपमा खोजी कार्य हुन सकेको छैन । मगर पाङ पनि अत्यन्तै पिछडिएको भाषाका रुपमा अलि उपेक्षित बन्दै वर्तमानसम्म आफ्नो अस्तित्व जोगाउन सफल भएको छ । नेपालमा गाउँ गाउँमा विकास पु¥याउन नसकिएकाले तथा ग्रामीण इलाकाहरूलाई अलि उपेक्षा गर्ने राष्ट्रिय परिस्थितिले गर्दा ‘मगर पाङ’ लगायत यस्ता अन्य भाषाहरू बिस्तारै लोप हुने अवस्थामा छन् । मगर पाङ सम्बन्धी अज्ञानका कारण यसको आफ्नै मौलिक पहिचान भएर पनि यसलाई कहिले ‘मगर भाषा’ मात्र भनिदिने कहिले ‘मगर खाम’ वा ‘खाम मगर’ भनी सम्बोधन गरिदिने प्रवृत्तिले पनि यो भाषा अलि उपेक्षित छ भन्ने प्रमाण मिल्दछ । ‘मगर पाङ’ हरू नेपालको अथार मगरात प्रान्तमा बस्ने हुँदा र यो इलाका देशका अन्य इलाकाभन्दा अत्यन्तै विकट÷दुर्गम भएकोले साथै ती क्षेत्रहरूमा विकासका न्यूनत्तम पूर्वाधारहरू पनि पु¥याउन नसकिएकाले अत्यन्तै कष्टकर जीवन व्यतीत गर्न बाध्य छन् । मगर पाङ पहिले नेपालको बृहत् सेरोफेरोमा बोलिने कुरा अघिल्ला अनुच्छेदमा प्रस्तुत स्थान नामकरणको प्रमाणबाट स्वतः पुष्टि हुन्छ । विगतमा त्यति समृद्ध देखिने ‘मगर पाङ’ हाल आएर विस्तारै सहर र सभ्यतादेखि पाखा लाग्दै रोल्पा जिल्लाका सडक पनि पुग्न नसकेका गाम, भाबाङ, सेरम, जेलबाङ, उवा, थवाङ तथा रुकुम जिल्लाका हुकाम, मैकोट, लुकुम आदि जस्ता इलाकामा संकुचित बन्न विवश भएको छ । मगर पाङका वक्ताहरूको खोजी गर्दै जाँदा यो भाषा विकट भूगोल र विज्ञानदेखि अपरिचित वक्ताहरूको मात्र सम्पत्ति हो भन्ने जस्तो लाग्छ । मगर पाङ बोलिने कुनै पनि बस्तीमा सडकको सुविधा हालसम्म पनि पुग्न सकिराखेको छैन । विगतमा त्यति समृद्धशाली लाग्ने यो भाषा हालसम्म पनि यति सुषुप्त अवस्थामा रहिरहनु अचम्मको विषय बनेको छ । मगर पाङ वक्ताहरूमा अपेक्षित रुपमा चेतना आइनसकेका कारण तथा यी भाषिक वक्ताहरूअत्यन्तै सरल र ज्ञान विज्ञानदेखि अझै पनि अन्य भाषिका तुलनामा पछाडि परेकाले यस भाषाले अपेक्षित रुपमा भाषिक समृद्धिको स्पष्ट दिशा ल्याउन सकेको छैन ।
‘मगर पाङ’ वक्ताहरूमा अहिले आएर अलि अलि चेतना जाग्न थालेको छ । यस भाषाका बारेमा खोजीनिती गर्न ‘अथार मगरात मगर– भाषा संस्कृति विकास प्रतिष्ठानको केन्द्रीय (काठमाडा,ैं कलङ्की, फोन नं. ४३१२३१०) तथा क्षेत्रीय स्तरमा (रोल्पा, लिबाङ) कार्यालय खोलिएको छ । यस भाषाको खोजीनिती गर्ने कार्यमा बमकुमारी बूढा “पो ओल्ज छेङा (ठाउँ आफै बोल्छ), जीत–हार (कविता संग्रह), भूम्या” कृतिकी रचयिता, जुक्तिप्रसाद पुन (खाम मगर पाङ्–नेपाली–अंग्रेजी, शब्दकोषका निर्माता ), रणप्रसाद घर्ती (खाम नेपाली शब्दकोश, त्भबअज थयगचकभाि ९प्जबm (mबनबच भ्लनष्किज० म्ष्अतष्यलबचथ, प्जबm mबनभचुक भिनभलम, प्जबm ( भ्लनष्किज म्ष्अतष्यलबचथ का रचयिता), टीकाराम पुन मगर (स अलिन्या मरु रे पोका (जिउँदो लास कविता संग्रहका रचयिता) आदि व्यक्तिहरू केही चासो लिई लागी परेका छन् । विडम्बना के भैदिएको छ भने ‘‘मगर पाङ’’का अधिकांश शब्द तथा रुपहरू लोप भैसकेका छन् । यस भाषाको आफ्नै लिपि भएको अनुमान गरिए पनि हालसम्म फेला पार्न सकिएको छैन । आफ्नै भाषिक प्रवृत्ति भएको मगर पाङका शब्द, वर्ण तथा ध्वनिहरूलाई देवनागरी लिपिमा दुरुस्त उतार्न नसकिने अवस्था छ । हाललाई काम चलाउनका लागि देवनागरी लिपिमै यस भाषाका ध्वनिहरूलाई टिपोट गर्ने प्रयत्न गरिए पनि भविष्यमा त्यतातर्र्फ चासो दिनु अपरिहार्य छ ।
क्रिया भाषिक पदको महŒवपूर्ण वर्ग हो । क्रियाविना कर्ताद्वारा सम्पन्न गरिएका कार्यको जानकारी दिन तथा वाक्यको पूरा अर्थ बोध गराउन सकिन्न । क्रियाले प्रायः व्याकरणिक पदक्रममा भएका वाक्यको पुछारमा आई वाक्यलाई समापन गर्दछ । वाक्यमा क्रियापद समापिका, असमापिका (वाक्य समापनका आधारमा), सकर्मक, अकर्मक, द्विकर्मक पूरकपेक्षी (कर्म लिने आधारमा), मुख्य, सहायक (अर्थको प्रधान्यताका आधारमा) आदि रुपमा आउने गर्दछ । प्रस्तुत शोध कार्यमा ‘मगर पाङ’का क्रियामूलक शब्दहरूको अध्ययन गरिने हुँदा तल ‘मगर पाङ’मा के–कस्ता क्रियामूल शब्दहरू रहेका छन् सो को विवरण प्रस्तुत गरिएको छ ।
१. अ वर्णबाट निर्मित केही क्रियाहरू
मगर पाङ नेपाली भाषासँग अमिल्दा मिल्दा
अ.क लिन्या – डकार्नु अरैन्या –अह्राउनु ÷संझाउनु
अदैन्या – थाम्नु
अन्तिए जङ्त पुलुन्या – बुई चढ्नु
२. आ वर्णबाट निर्मित क्रिया
आप्न्या – गोली हान्नु
आल्च्या उल्ची तान्या – थाक्नु
३. इ वर्णबाट निर्मित (दीर्घ ईबाट निर्मित क्रिया पाइएनन्)
इन्या – चुहुनु
इम्न्या – सुत्नु
इसिन्या – झगडा गर्नु
४. उ वर्णबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
उखि धोन्या–गिज्याउनु उगुलिन्या – उग्लिनु, अपुताली जानु
उथुपुल तान्या –छट्पटिनु उपासिन्या–उपवास बस्नु
उब्जैन्या –उब्जाउनु, खेती गर्नु
उसी ङन्र्या – सुँध्नु (उसी – गन्ध) उल्पिन्या – अदृश्य हुनु, अलपिनु
५. ‘ऊ’ स्वरध्वनिबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
‘ऊँझिन्या – बिउँतनु उङ्घिन्या – उँध्नु ÷झुल्नु
६. ‘ए’स्वर ध्वनिबाट निर्मित क्रिया
एन्या – दिनु
एन्न्या – खौरनु
एम पैन्या – बाटो देखाउनु (एम – बाटो)
एल्न्या – निफन्नु
एहे रैः सीन्या – शिकार खेल्नु (ऐरा. स्थानीय भाषिकामा)
एः ङ गोइँःन्या – जमिन नाप्नु (एःङ – जमिन)
.एबनान्या – दौड्नु
७. ‘ऐ स्वर ध्वनिबाट निर्मित क्रियाहरू
ऐस्यान्या – सुत्नु
८. ‘ओ’ स्वरध्वनिबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
ओएः जैन्या – मोल गर्नु (ओएः – मूल्य) ओघोरैन्या – उग्राउनु
ओन्या – पिउनु
ओफाम दैन्या – भेद खोल्नु
ओमथैन्या – चिमोट्नु (ओमठ्नु स्थानीय भाषिका)
९. ‘अं’ स्वरध्वनिबाट निर्मित क्रिया उपलब्ध भएनन् ।
(ख) व्यञ्जन ध्वनिबाट निर्मित क्रियामूलहरू
१. ‘क’ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
कङ जैन्या – अड्याउनु कमैसिन्या– उपभोग गर्नु (कमाउनु)
कङ लिन्या – अड्नु कलैन्या – केलाउनु
कत्तभुत्त जैन्या – सताउनु कस्कैन्या– टन्काउनु ÷ कस्नु
कदर्याम्न्या – अचेट्नु काराप कुरुप कैन्या – क¥याम क¥याम चपाउनु
(नेपाली भाषाको प्रभाव)
कप्न्या – ढाक्नु कुः रीन्या –महारोगी÷कुष्ठरोगी हुनु (कुःरी)
कब्न्या – च्याप्नु कोच्यान्या – किच्नु
करगल्न्या – लजाउनु
कर.न्या – खरासिनु
कराबन्या – बार्नु
कराःन्या – खरासिनु
करिङ करिङ गू.न्या– थरथरीकाम्नु
करिन्या – चिर्नु
करे.ए सिन्या – भोकै मर्नु (करे. – भोक)
करे.न्या – भोकाउनु
कन्र्या – अँगालो हान्नु
कलक.न्या– उम्काउनु
कलङसिद लिन्या – ब्यस्त हुनु
कर्सिन्या – अँगालो हाल्नु
क.प्न्या – ढाक्नु
कब्न्या – च्याप्नु
कङ चेलोलो जैन्या – खुट्टा पसार्नु (कङ – खुट्टा)
.कीन्या – डाक्नु
.केन्या – पु¥याउनु
कोःन्या – बोक्रा सोर्नु
.कङन्या – रहनु
कःलेन्या – काउकुती लगाउन
काख्याम कुखिम तान्या – लजाउनु
काछिसिन्या– नुहाएर सफा लुगा लगाउनु
काप्न्या – टिप्नु
कायाप कुइप तान्या– घट्नु
कायाः सोन्या– हेप्नु
कालामुलु दुपसिन्या– भीडभाडमा जम्मा हुनु
कावाँचिवाँ लिन्या– हल्ला गर्नु
काँस झाःन्या – नयाँ बाली चढाउनु
किङ्न्या – फुत्कनु
.किन्या – टिप्नु
किल्सिन्या – बटारिनु
किन्या – बाँध्नु
.किल्न्या – बाट्नु
कीज्.यामु ÷ कीन्या– फाप्नु (की – अथवा)
कीःन्या – जोत्नु
.कीःन्या – डाक्नु
कुन्याः – चोर्नु
कुबिला तान्या – अबेर हुनु
कुरुप लिन्या – खुम्च्याउनु
कुःरनी चिउन्या (रःङ्न्या) – कर्के नजरले हेर्नु
कुङ जैन्या– प्वाल पार्नु (कूङ– प्वाल)
केउःन्या –समात्नु
केङ्न्या – पर्खनु
केन्या – पुग्नु
केःप्न्या – राख्नु
कै जैन्या – के गर्नु÷ के गर्ने
कै धान्या – के भन्नु ÷ के भन्ने
कै लिन्या – के भनौं
कैन्या – टोक्नु
केज्.या तुन्या – आँखा लाग्नु
को.न्या – बोक्रो सोर्नु
को ः न्या – ओधार्नु
कोधेकोधे बन्या – बरालिनु
कोतो कोतो जैन्या – घच्घचाउनु
कोथैन्या – हिर्काउनु
कोथोर लिन्या – कोल्टे पर्नु
कोन्या – बास्नु
कोरन्या – उल्टाउनु
कोरोपन्या – खुट्नु
कोला.न्या – निकाल्नु
क्या.न्या – टिप्नु
क्यामासिन्या –लहसिनु
क्यालन्या – काट्नु
क्यालासिन्या – काटिनु
क्याप क्याप लिन्या– बाँझनु
क्वाइसिन्या – ओढ्नु
नेपाली भाषासँग साम्य भएका क्रिया
ख
ख्वास्स पसिन्या – अचानक प्रवेश गर्नु÷ख्वास्स पस्नु
ग
गदैन्या – गाड्नु
गनिन्या – गन्नु
गर्जिन्या – गर्जनु
गांथैसिन्या – जोल्टिनु ÷गाँसिनु
गांसैन्या – गाँस्नु
गिल्लैन्या – गिज्याउनु (गिल्याउनु, स्थानीय नेपाली सामाजिक भाषिका)
गेंदैन्या – गिड्नु÷टुक्र्याउनु
गैन्या – गाउनु
गोंदा प्याल्न्या – खट्को काट्नु
(गौडो काट्नु स्थानीय सामाजिक भाषिका)
गोलोङ्नान्या – गुड्दै जानु
गोलोङ्न्या – गुड्नु
४. घ व्यञ्जनद्वारा निर्मित क्रियावाचीहरू
घतिन्या – घट्नु ÷ दुब्लाउनु
घिरिन्या – घेर्नु
घुइरिन्या – घोरिनु
घुतिन्या – घोप्टनु÷ पोखिनु (घोत्तिनु – स्थानीय सामाजिक भाषिकाको बाल बोली
घुमिनान्या – घुम्नु
घुमिन्या – घुम्नु
घूतिन्या – घोट्नु
घोतैन्या – पोख्नु (पोक्खाउनु स्थानीय भाषिका)
५. ‘ङ’ व्यञ्जनद्वरा निर्मित क्रिया
‘मगर पाङ’ मा झैं नेपालीमा ङ वर्णद्वारा शब्द निर्माण हुँदैनन् । मगर पाङमा ङ वर्णद्वारा नाम, सर्वनाम, विशेषण अव्यय, क्रियाजस्ता शब्दहरू निर्माण हुन्छन् । ङ वर्ण मगर पाङका शब्दको आदि, मध्य र अन्त्यमा पनि आएको भेटिन्छ । तलका उदाहरणबाट अझ स्पष्ट पारौं–
नाम (पदादि)
ङ न (वाली पाङ) – साग
ङःन्ती – सिस्नु
ङैःती – सिस्नु
ङाःमी – खत
ङा¥यामी – मितेनी
पदान्त
ङा¥याङ – मितज्यू
ङा – अनुहार
ङाः – माछो
ङैः – टाउको÷ साग
सर्वनाम पदादि
ङा – म
ङामी – मेरो
विशेषण पदादि
ङन्याङ – कुरौटे
ङमो – स्वादिष्ट
ङःमो – परिचित
ङःस चिव – कुहेको
पदान्त
ङन्याङ –कुरौटे
अव्यय पदादि
ङातू – अघिल्लो
ङात – अगाडि
पदादि– पदान्त
ङाङु – अघिल्लो
ङाःधा – अघि, उहिले
क्रिया पदादि
ङासिन्या – झ्यामिनु
ङन्र्या – सुध्नु
ङरन्या – सुँध्नु
२. ‘ख’ व्यञ्जनद्वारा निर्मित क्रियावाचीहरू
अमिल्दा मिल्दा
खङन्या – बसाल्नु खइःन्या –खिइनु (खइः÷खिया खै स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खदरैन्या – ढुङ्गाले हान्नु खङरिङ छे.न्या – खङग्रङ्ग, तर्सनु
खदेपसिन्या – मिल्नु खङरिङ लिन्या – तर्सिनु (वाली पाङ)
खाप्सिन्या– लड्नु खन्दैन्या – लात्तीले हान्नु वा खाद्नु
खबरैन्या– मिसाउनु
खर्कैन्या – एकत्रित गर्नु
खल्न्या – कात्नु खरखर दार्सिन्या – परपराएको अनुभव हुनु (खिरखिराउनु स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खर्लेसिन्या– बाझ्नु खरङ्न्या – सेकाउनु वा खराउनु)
खल्न्या – धागो कात्नु खरन्या – झान्नु÷खन्याउनु÷खराउनु
खसखस चोन्या – भकभक उम्लनु खरासिन्या – तिर्खाउन (खरासिनु स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खाङ्न्या – बाल्नु खलल बगिन्या– सलल बग्नु (खलखल बग्नु
स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खामसिन्या– ओत लाग्नु
खामिन्या– बानी पर्नु खल्कैन्या – पिउनु (खल्काउनु स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खः रीन्या– तात्तिनु ÷ तताउनु
खारन्या – तुर्नु, सिध्याउनु (खार्नु, त्यसलाई बेसरी
खार तो स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खान्र्या – मासु अहलाउनु खासिन्या– खोक्नु (कास्नु या खास्नु स्थानीय सामाजिक भाषिका)
खिन्या – आज्ञापालन गर्नु खुइँकिन्या – दगुर्नु
(खुइक्किनु स्थानीय भाषिका; ऊ खुइक्किएर गयो ।)
खिम्न्या – खोज्नु खुर्कैन्या – खौरनु
खिवैन्या – खिइनु
खुल्कैन्या – खुल्क्याउनु÷ भुत्ल्याउनु
खुल्न्या (जेलबाङी पाङ)– बोलाउनु
खे – थाप्नु
खेउन्या – घोच्नु
खेन्या – सेलाउनु
खेप जैन्या – बन्द गर्नु
खेपताङ जैन्या – पिट्नु
खेपैन्या – लखेट्नु (खेपा – पुरुष)
खेम्न्या – सक्नु
खेलैसिन्या – व्यापार गर्नु
खेवोइन्या – पौडनु
खैन्या –मिल्नु
खोङ्गै जैन्या – उचाल्नु
खोरन्या – बन्द गर्नु
खोरोप्न्या –आक्रमण गर्नु
खोले.न्या – खकाल्नु
खोलेन्या – सोध्नु
खोः लैन्या – खुर्कनु
ख्यान्या – फाल्नु
ख्यारन्या – भान हुनु
ख्वारन्या – पिर्नु
३. ‘ग’ व्यञ्जनद्वारा निर्मित क्रियावाची शब्दहरू
गइःन्या – अड्कनु
गाजिन्या – दब्रिएर बस्नु
गब्नान्या – पानी भरेर लग्नु
गरन्या – अड्किनु ÷ पस्नु
गरलन्या – थन्किनु
गराङ्न्या – सञ्चो हुनु
गराःन्के – आउनुहोस्
गर्खैन्या – थुप्राउनु
गर्लेन्या – घोट्नु,
गर्जिन्या – गर्जिनु
गलङ्न्या – पल्टिनु
गल्न्या – बन्द गर्नु
गाङन्या – कठाङ्ग्रिनु
गारन्या – नियन्त्रण गर्नु
गालाला लिन्या – लहसिनु
गाल्न्या – निल्नु
गास्यान्या – सघाउनु (गास्या – शरणार्थी, गाँसे
स्थानीय सामाजिक भाषा)
गाःसथैन्या – आवाज सुनाउनु (गाः आवाज)
गिल्न्या – छिटो हिड्नु
गीःन्या – कोपर्नु
गुङन्या – नाप्नु
गुन.न्या – सर्किनु
गुन्जुरीन्या – बटारिनु (गुजुल्टो पर्नु)
गुन्या – कुर्नु
गू.न्या – काँप्नु
गुरमस्यान ताःन्या – भत्कनु
गुरीन्या – घोल्नु
गुल्न्या – ओसार्नु
गूःन्या – काप्नु
गेङन्या – उचाल्नु
गेप्न्या – घोप्टो पर्नु
गै. सिन्या – सहयोग गर्नु
गोइः गोइः लिन्या – यताउता डुल्नु
गोंइँन्या – दाँज्नु
गोत्या – सुन्निनु
गोरान्या – बेर्नु
गोरासिन्या – बेरिनु
गोल्न्या – बामे सर्नु
गंजैन्या – घिस्याउनु
गंजैसिन्या – पौठेजोरी खेल्नु
४. ‘घ’ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रियावाचीहरूः
घचैन्या – दिक्क पर्नु
घन्कैन्या – सानदार काम गर्नु (घन्किनु – ‘रामे आजकाल निक्कै घन्या छ तै’ स्थानीय भाषिका)
घन्र्या – रुनु
घरापसिन्या – जुट्नु
घलैन्या – कर लगाउनु
घाल्सिन्या – हतारिनु
घाइघुइ माधोन्या – बेवास्ता गर्नु (घाइघुइ स्थानीय सामाजिक भाषिका)
घान्या – डढ्नु
घाप्न्या – नाघ्नु
घुम्सिन्या – सहवास गर्नु÷संसर्ग गर्नु
घूरन्या – बोक्नु (घूर.रा– घुर्रो वा खर÷बाबियो)
घेनान्या – फस्टाउनु
घेन्या – हुर्कनु
घो.न्या – ठुङ्नु, टोक्नु
घोन्या – खन्नु
घोरोसीन्या – जुट्नु
घोर्लेन्या – ओडाल्नु (सीताले आटो ओडाली)
घोःन्या – डस्नु
घ्यांसीन्या – पल्टनु
घ्याप्न्या – कोपर्नु
घ्याप्सीन्या – मिल्नु
५. ‘ङ’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
ङन्सिन्या – झ्यामिनु
ङन्र्या – सुँध्नु
ङपसिन्या – जस्तो लाग्नु
ङर झ्याङसीन्या – उछिन्नु
ङरेन्याङ लिन्या – सताउनु
ङःम्न्या – पल्किनु
ङ रन्या – सुँघ्नु
ङःलज्युद ंरःङन्या – लगातार हेर्नु
ङल्न्या – सुत्नु
ङःस तूङ्न्या – घुसार्नु
ङान्या – पाल्नु
ङाराङ ङोरोङो तान्या – सन्चो हुनु
ङासिन्या – जीविका चलाउनु
ङाधा बान्या – अघि बढ्नु
ङै सीन्या – झ्यामिनु
ङोइःन्या – बरालिनु
ङोः रान्या – घुर्नु
६. च व्यञ्जनद्वारा निर्मित क्रिया
चगै चगै सान्या – मुसुमुसु हाँस्नु चतपतिन्या– अत्तालिनु÷ चटपटाउनु
चङ चङ बङबङ लिन्या –चनाखो हुनु चबन्या – चह्राउनु ÷टट्टाउनु
चनाःङन्या –चाल्नु (चना –चाल्नो) चरैःन्या – चढाउनु
चनैन्या –ताछ्नु चलैन्या – चलाउनु ÷ प्रयोग गर्नु
चन्या – चप्काउनु चांदिन्या – चाद्नुृ
चपचप धाःन्या – गाली गर्नु चापचाप ख्यान्या – चापचाप पार्नु
चमन्या –कोपर्नु चाहिन्या – चाहिनु÷चाहनु
चरघर लिन्या – बक बक गर्नु चिःउन्या – चियाउनु ÷ अवलोकन गर्नु
चराङरोइ तान्या – बर्बराउनु
चरेःन्या – दल्नु
च.न्या – चप्काउनु
च.सिन्या – टाँसिनु
च.नान्य – लिन जानु
चःम्न्या – टुक्राउनु
चः र कोन्या – खोसल्नु
चः ल फोलोन्या – चोया कात्नु
चाराप चोरोप केः उन्या – पड्कनु
चाःन्या – थप्नु
चाःल्न्या – छाट्नु
.चाङन्या – बल्नु
चिइःन्या – हाच्छ्यु गर्नु
चिऊन्या – भिज्नु चिंचिलान्या – चिचिल्याउनु ÷ फल लाग्नु
चिङ्गन्र्या – लजाउनु चि.न्या – च्यात्नु
चिन्या– सड्नु चिमलिन्या – चिम्लनु
चिःन्या –उखेल्नु चिरचिर ं कीन्या – चिच्याउनु
ंचिङ किब्न्या – डोरी बाट्नु चिल्न्या – चिल्नु÷ चिमोट्नु
ंचिम तान्या – गुमाउनु चुकचुकैन्या –चुकचुकाउनु÷ पछुताउनु
ंचीम धोन्या – छोड्नु चेतैन्या – सम्झाउनुु÷ चेत्नु
चु.ल्न्या – ठोस्नु चोइःन्या – चोइटिनु ÷उछिटिनु
चुपचाप तान्या – नष्ट हुनु चुन्न्या – चुन्नु, रोज्नु,
चुःलैन्या – जिस्क्याउनु चोेखिन्या – चोखिनु
चूंसिन्या –बस्नु चोखोइसीन्या – चोखिनु
चेङ.न्या – चुरोट तान्नु चोखोइन्या – चोख्याउनु÷शुद्ध पार्नु
चे चे धैंन्या – चिथर्नु
चेब्न्या – चढ्नु
चेम्न्या – ऐंठन पर्नु
चेलोलो लिन्या – खुट्टा पसार्नु
चोतोरो.न्या – पट्कनु
चोन्या – उम्लनु
चोब्न्या – उदाउनु
चो.न्या – ठटाउनु
च्यांः सीन्या – उभिनु
च्याङ्न्या – ठन्कनु
च्याप्न्या – निफन्नु
च्यारन्या – निचोर्नु
च्याल्न्या – पौडनु
च्याः रन्या – फुत्काउनु
७. ‘छ’ व्यञ्जनद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
छत्कैन्या – चुकाउनु छदैन्या – छिनाल्नु
छप्कैन्या – रमाइलो गर्नु
छाङन्या – छोडाउनु छपक लिन्या – चूप लाग्नु (छपक्क लाग्नु स्थानीय भाषिका)
छान झाःन्या – खुट्टा बाँध्नु छपैन्या – छाप्नु
छानिन्या – बाँध्नु छर्लङ जैन्या – छर्लङ्ग, पार्नु (केटाकेटीहरू नाचेर छर्लङ्ग उज्यालो नै पारे )
छान्या – चराउनु÷चियो गर्नु
छाब्न्या – छुनु
छामछुम जैन्या – स्याहार्नु छांतीन्या – रोज्नु ÷ छाट्नु (उसले छाटी छाटी पाइन्ट किन्यो ।)
छाःन्या – घुटुघुटु पिउनु छापीन्या – छाप्नु ÷ लेप लगाउनु
छिङ्त बान्या – पछ्याउनु छामन्या – छान्नु
छिम्न्या – भिजाउनु ÷ चोभल्नु छाल्न्या – छाँट्नु
(कपडा पानीमा चोभलेर ल्याऊ तो स्थानीय सामाजिक भाषिका) छिन्कैन्या – छिल्कनु ÷ निफन्नु
छिल्न्या – किच्नु छिरिन्या – छिर्नु÷ पस्नु
छिर्किन्या – छिल्लिनु÷मात्तिनु
छुइ.न्या –खाँद्नु छुन्या – छुनु, स्पर्श गर्नु
छुइसीन्या – कोच्चिनु छुसिन्या –छुवाउनु
छुपिसीन्या – लड्नु .छुलिन्या– छोल्नु÷ हस्तमैथुन गर्नु
छुल झाः न्या – दोष लगाउनु छेरैन्या – छेर्नु
छेओ परिङ्ःन्या – तर्साउनु
छेङन्या – उचाल्नु छे.न्या – डराउनु ÷ छेर्नु (डरले जायभरि छे¥या छ, स्थानीय सामाजिक भाषिका ।)
छेन्या – धुनु
छेन्र्या – चिसिनु
छेवछेव राःन्या – ओइराउनु
छैंन्या – सङ्लिनु
छो सैःन्या – तिर्खा मेट्नु
छोइःन्या – चोभ्नु
छोङ धोन्या – औल्याउनु
छोङगोन्या – जवानी चढ्नु
छोन्या – तिर्खाउनु
८. ‘ज’ वर्णद्वारा निर्मित क्रियावाचीहरुः–
अमिल्दा मिल्दा
जन्न्या – बौरिनु जपिन्या – जप्नु
जम्कैन्या – सह्रानीय काम गर्नु जर्मिन्या – जन्मनु
जलफल धोन्या – छलफल गर्नु जर्मैन्या – जन्माउनु
जहनिन्या – थर्कनु जल्न्या – जल्नु÷पाक्नु
जाकन्या – बोको खसी पार्नु जस दैन्या –जस पाउनु
जासिन्या – लगाउनु जाङगर हुन्या – रुचाउनु ÷जाँगर हुनु
जा.सिन्या – कपाल धुनु जामिन्या – जम्नु
जुर ख्यान्या –ढुङ्गा फाल्नु जाल रै. सीन्या– जालद्वारा माछा बल्झाउनु
जैन्या – बनाउनु जिम्मा लाइन्या –सुम्पनु
जैसीन्या – स्वाङ पार्नु जिलैन्या – जिलाउनु (ए, केटाकेटी हो मकैको ठेटा जिलाऊ तो, स्थानीय सामाजिक भाषिका ।)
जोङ धोन्या – धम्काउनु जुर होरन्या – ढुङ्गो हु¥याउनु
ज्यान्न्या – ऐंचनु जोगोइन्या – सुरक्षा गर्नु÷ जोगाउनु
जोगोइसीन्या – जोगिनु÷सर्तक हुनु
ज्या.न्या – गाली गर्नु जोरो हुन्या– अस्वस्थ हुनु÷ज्वरो आउनु
ज्याल्न्या – भरिनु जोर्सीन्या – जम्मा हुनु
जोरैन्या – जोर्नु÷ कमाउनु
जोरैन्या – जोड्नु
जोर्सीन्या – जम्मा हुनु
९. ‘झ’ वर्णबाट निर्मिंत क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
झपल्याक दैसिन्या – जम्काभेट हुनु झमजमैन्या – झमझमाउनु
झल्किन्या – फुर्नु झर्कैन्या – झान्नु
झरिन्या – झर्नु
झाःन्या – थप्नु, हाल्नु झवांंलिन्या – रिङटा लाग्नु ÷
(म झवला लागेर धन्नै पल्टिनँ, स्थानीय सामाजिक भाषिका))
झाःसीन्या – तयार हुनु
झाःसीन्या – कपडा लगाउनु
झाःन्या – धपाउनु झसकिन्या – तर्सिनु
झापझुप दुबसिन्या – झ्यापझुप जम्मा हुनु
झीः सीन्या – पिसाब फेर्नु झारझुर जैन्या – टकटकिनु
झीःन्या – आँखा तिर्मिराउनु झुकिन्या –झुक्किनु
झीःद्यान्या. – मुतिदिनु÷मुत्दिनु झुकैन्या – झुक्याउनु
झीःन्या – रजस्वला हुनु झुण्दैन्या – झुण्ड्याउनु
झुइःसिन्या – लौरो टेक्नु
झेःन्या – ढुङ्गाले हिर्काउनु झोन्तरैन्या –हपार्नु ÷ झोतर्नु
(निकै मात्या छ तेलै झोतरा खेलाउनुस् तो, स्थानीय सामाजिक भाषिका ।)
झेःन्या ढुङ्गाले हिर्काउनु झोसिन्या – ठोक्किनु ÷ झोस्सिनु
(साक्खै भएर झोस्सिन आछस्, स्थानीय सामाजिक भाषिका ।)
.झेःङन्या – जित्नु झ्याउँसीन्या – हल्ला वा झ्याउँ गर्नु (कस्तो झ्याउ लाव, स्थानीय सामाजिक भाषिका )
झोङसिन्या – तरखराउनु झ्यामिन्या – झ्यामिनु
झोन्या – सुरु गर्नु झ्यालसिन्या – झ्यालाझ्याल गर्नु
झ्याङ्सीन्या – उछिन्नु झ्याल्न्या – छ्याप्नु÷झ्याल्नु
झ्यान्या – अँध्यारो हुनु
झ्याः न्या – नाप्नु
मगर पाङमा ञ वर्णको अस्तित्व पाइन्न । यस भाषामा ञ अनि ट वर्गीय ट, ठ, ड, ढ, ण ध्वनि पनि छैनन् ।
१०. ‘त’ व्यञ्जनबाट निर्मित क्रियाहरूः–
अमिल्दा मिल्दा
तङ्ग तङ्ग तान्या – दुब्लाउनु तङ्गैन्या – टङ्ग्याउनु÷ झुण्ड्याउनु (लुगा बारमा टङ्ग्याउ तैं, स्थानीय सामाजिक भाषिका ।)
तन्या – जित्नु तरीन्या – तर्नु
तप्न्या – बजाउनुृ
तरपसिन्या – टाँसिनु तरैन्या – तार्नु ÷ निखार्नु
(कुडैबाट घ्यू तार तो ।)
तरब केउःन्या – समाउनु तरपासिन्या – टाँसिनु
तन्या – बजार्नु
तल्किन्या – पन्छाउनु ÷तर्पाउनु
(कूलोमा पानी तर्पाऊ ।)
तःकैन्या – ठम्याउनु तल्कैन्या – टल्कनु
तःन तःन केउःन्या – अँठ्याउनु
तासिन्या – बजारिनु तल्कैन्या – टल्काउनु÷ चम्काउनु
(जुता निक्कै टल्का छस् ऐं ।)
ताइँः सन्यिा – बिछ्याउनु,
(ताइँ – बिछ्यौना, स्थानीय सामाजिक भाषिका) तकैन्या – तकाउनु ÷ ठम्याउनु (ऊ पारी के छ राम्ररी तका तो ।)
ता.न्या – जडान गर्नु (ता.आन्द्रा) ताकिन्या – ताक्नु
तान्या – स्वीकार गर्नु तापैन्या – पुनः तताउनु÷सेक्नु
ता.न्या –ब्याउनु÷हुनु तालिम धोन्या – तालिम गर्नु
तापतप केउः न्या – भ्याप्प समात्नु
ताब्न्या – भ्याउनु
तालिन्या – छल्नु, रोक्नु
ताःन्या – भत्कनु
ताःसिन्या – धनुषकाँड खेल्नु
ताः लिन्या – तुन्नु, टाल्नु
(गुन्यू फाट्यो चोली फाट्यो तेरी माको पोई
टालीटुली लाउनु छैन तेरा बौकी जोई । स्थानीय भाषिकाको लोकगीत)
तिमालिन्या– तिमाल्नु÷ वियाल्नु
ति.न्या – टिप्नु
.तील्न्या – थुक्नु तुहिन्या – नहुनु
तुङ्न्या – गाड्नु तोता.न्या – टोलाउनु
तुङ् सीन्या – फाल हान्नु तोबो नास्याउ लिन्या– उस्ताउस्तै हुनु
तुब्न्या – बजाउनु तोन्या – साट्नु ÷ फेर्नु
तुरन्या – भोकै हुनु तो सीन्या – साटासाट गर्नु
तुरिन्या – छोप्नु, ढाक्नु त्याब त्याब तान्या – अभाव हुनु
तुरुप्न्या –रोक्नु त्याः ल्न्या – ओकल्नु
तू.न्या – ठिहिरिनु
तून्या – विष लाग्नु
तूःम्न्या – ठोकिनु
तून्या – ताछ्नु
तूर छेन्या – डराउनु
तूर पसिन्या – प्रवेश गर्नु
तूरिसीन्या – घोट्नु
तेन तेन लिन्या – ढिलो गर्नु
तेन्या – खस्नु
तेब्न्या – गिर्नु
तेल्न्या – उबार्नु
तेःन तेःन लिन्या – ढिल्याउनु
तेःन्या – थिच्नु
तैंन्या – देखाउनु
तैःन्या – भत्काउनु
तोइन्या – बिरिनु
तोङ लिद र ः ङन्या – नियालेर हेर्नु
तोङ लिन्या – रेखदेख गर्नु
तोतनाङ भोभनाङ तान्या– प्वालै प्वाल हुनु
११. ‘थ’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
थकनैनान्या –पठाउनु
थन्तैन्या – पिट्नु थ.रिन्या – ठहर्नु (भैंसी ठह¥यो कि लहरिन हए, स्थानीय सामाजिक भाषिका)
थङ्न्या – सुकाउनु थरैन्या – ठहर गर्नु (उनले जाने दिन ठहर गरे ।)
धरन्या – खन्याउनु
थरैन्या – टकटक्याउनु थकनिन्या – रोकिनु ÷ थकाइ मार्नु
थरैसीन्या – टकटकिनु थपक चुंसिन्या –थपक्क बासिरह्नु
थल्न्या – गाली गर्नु थलिन्या – थाक्नु
था याःन्या – सूचित गर्नु थांतिसिन्या – ठाँटिनु
थान्या – खबर पठाउनु थांन्या – स्थापना गर्नु , राख्नु
थाप¥या थुपरि तान्या – थकित हुनु थासिन्या – जिम्मेवारी वहन गर्नु
थिन्न्या – खाद्नु थामिन्या – धान्नु
थिःन्या – घसिदिनु थालिन्या– थाल्नु÷ सुरु गर्नु
थिःसिन्या – घस्नु थुकीन्या – ठोक्किनु ÷ थोक्किनु (म निरालमा थोक्कें । स्थानीय सामाजिक भाषिका)
थुन्या – खन्याउनु
थुम्न्या – गाँठो पार्नु थुनैन्या – थुन्नु ÷ बन्द गर्नु
थेपन्या – बलेंसी थूंसीन्या – थुप्रिनु
थैंन्या – पर्याप्त हुनु थो.कन्या – ठोक्नु ÷ मुङ्ग्रो
थैन्या – सुन्नु
थोनोन्या – चाल्नु
थोमल्न्या – अकमकाउनु
थोम्न्या – गाभ्नु
थोमसिन्या –एकीकृत हुनु ÷एकत्रित हुनु
थोरन्या – छेक्नु
थोल्न्या – झुक्किनु
१२ ‘द’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
दङ्न्या – अघाउनु दन्र्दन्या –डाड्नु, दण्ड तिराउनु
दर्लैन्या –बेर्नु दाँजिन्या –दाँज्नु
दा.न्या – चिल्नु, डस्नु दाँजिसीन्या – दाँज्जिनु
दाङ्गा दोङग जैन्या – रित्याउनु
दाप दुप जैन्या – बटुल्नु
दुलिन्या – डुल्नु
दाब्न्या – लाग्नु दोछैन्या – पिर्नु÷दोष लगाउनु
दारन्या – चाख्नु दोबरैन्या – पट्याउनु
दारसीन्या –महसुस गर्नु
दासाबिसा तान्या – बौलाउनु
दिप्लाङन्या – धिपधिपाउनु
दुख दैन्या – झेल्नु
दुपसिन्या – भेला हुनु
दुब्न्या – बटुल्नु
दुम्न्या – जम्मा गर्नु
दून्या – पिर्नु
देरन्या – अँचेट्नु
दैनान्या – भेट्टाउनु
दैन्या – पाउनु
दैसीन्या – भेटघाट गर्नु
१३. ‘ध’ वर्णद्वारा निर्मित क्रियाहरू
अमिल्दा मिल्दा
धनमनीन्या – मूर्छा पर्नु धङ्गमङ्ग लिन्या – धङमङ गर्नु÷ हल्लिनु (यो केटो कस्तो धङमङ ग¥या छ ।)
धम्न्या – थुपार्नु
धरि धरि. स्यान्या – बाझ्नु धपैन्या – धपाउनु
धान्या – फुर्सद हुनु धलिन्या – ढल्नु, पल्टिनु
धा.न्या – रित्याउनु धल्किन्या – ढल्कनु
धाङराङ रिङन्या – छर्लङ्ग देखिनु धिलो जैन्या – ढिलो गर्नु
धामा धोन्या – कोसिस गर्नु धुतैवो पैन्या – ढाट्नु
धावो मायान्या – मनाही गर्नु धोका याःन्या – धोका दिनु
धाःन्या – झगडा गर्नु धो याःन्या – ढोग गर्नु
धीःन्या – रापिलो हुनु धौ तान्या – धौ हुनु ÷ मुस्किल
हुनु (मलाई आज निकै धौ भा छ ।)
धुतैन्या – ठग्नु (धुत्नु– उसले धेरै पैसा धुत्यो ।)
धुन्या – समर्थ÷योग्य हुनु
धुरीन्या – सघाउनु ध्यान घोन्या – पूजा गर्नु÷ ध्यान गर्नु
धूप्न्या – हिर्काउनु धुम्न्या –ठोस्ने
धुर वान्या – रोप्नु
धोङगैधोन्या – अल्छी गर्नु
धोइःन्या –आँखा लाग्नु
धैन्या – मुछ्नु
धङ्गै धोन्या – अल्छी गर्नु
धोन्या – गर्नु
धोरन्या – बिथोल्नु
धोरसीन्या – हेराहेर गर्नु
धोल्न्या – घोल्नु
घोल्सीन्या – बिटुलिनु
.धोःङ्नान्या – भाग्नु
धोः ङन्या – दगुर्नु
ध्यावना धोन्या – लागी पर्नु
१४. ‘न’ वर्णद्वारा निर्मित क्रियाबाचीहरु
अमिल्दा मिल्दा
नङगतैन्या – खोस्नु नःङगैन्या – नाघ्नु
नम गर्जिन्या – आकाश गर्जिनु नम भूयान्या – रात पर्नु
नम झ्यान्या – रात पर्नु
नम तेब्न्या – पानी पर्न थाल्नु नारिन्या – नार्नु
नम धल्किन्या – रात ढल्कनु
नम परब्न्या – पानी बर्सिनु
नम फेरन्या – दिन डुब्नु÷दिन फेरिनु निउरिन्या – निहुरिनु ÷ झुल्नु
नम बुरुम बुरुम बान्या – बेसरी पानी पर्नु निबजिन्या – निम्जिनु ÷ समाप्त हुनु
नम वान्या – पानी पर्नु
नम स्यासन्या सिसरि वान्या – सिमसिमे पानी पर्नु नोन्या – बेर्नु
नाथिन्या – बेर्नु न्यू जैन्या – निहँु बनाउनु
नान्या – जानु
नान्न्या – खोस्नु
नान्याः – चोट लाग्नु
नान्या – झोक्रिनु
निङ्न्या–खोस्नु
नाःङन्या – घुनिनु न्यु साबन्या – लड्न खोज्नु
नाः ल क्याः न्या – सास्ती पाउनु
नीन्या – भीक माग्नु
नुप्न्या – अस्ताउनु
नुलनान्या – पु¥याउन जानु
नूःङन्या –खप्नु
नैःसीन्या – संभोग गर्नु
नैन्या – राख्नु
न्याः म्न्या – चपाउनु
१५. ‘प’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
प.लान्या – फैलाउनु प.रिन्या – पढ्नु
प.लेतो धोद चुँः सीन्या – पलेटी केसेर बस्नु प.रैन्या – पढाउनु
पजून्या – सोध्नु पछारिन्या – पछार्नु÷ थेचार्नु
(त्यसलाई भैंमा थेचार तो । )
पतपत सुमलैन्या – बेसरी कुट्नु पतिन्या –पत्याउनु ÷विश्वास गर्नु
पत्तेवल हाइसीन्या – कुलेलम ठोक्नु पतैन्या – पट्याउनु
पत्याङ जैन्या – प्याट्ट हान्नु
पदकारिन्या – घोषणा गर्नु
परा.न्या – चिर्नु
परि.न्या – टुसाउनु पल्तिन्या – पल्टिनु
पारिन्या – बटार्नु पल्तैन्या – पल्टाउनु
परिःङ्न्या –पठाउनु
पलान्या – फुकाउनु पल्तैसीन्या – पल्टनु ÷ गुड्नु
पले.न्या – निकाल्नु पसिन्या –पस्नु
पले.सीन्या – फाट्नु पाप. धोन्या – पाप गर्नु
पाप क्याल्न्या – पापबाट मुक्त हुनु
पलेन्या – हटाउनु पौलिन्या –पहिल्याउनु÷ चियाउनु
पल्न्या – काट्नु
पल्सीन्या –मारामार गर्नु
पसब्न्या – मुसार्नु
पा.न्या – फोर्नु
पाङन्या – बोल्नु (पाङ्–भाषा, कुरा, वचन, कथन)
पाङन्या – बरबराउनु
पातरा पुतुरु फ्यान्या – चुँडिनु
पातापत फ्यान्या – टुक्राटुक्रा पार्नु
पान्या – लड्नु
पाँजिन्या – खात लाउनु
पाः म पाःम तान्या –थुप्रिनु
पाः ल्याङ पोःल्याङ घुन्र्या – जुरुक्क बोक्नु
पाःल्याङ पोल्याङ सोन्या – निद्राबाट व्यूँझिनु
पिन्या – चुस्नु
पिल्न्या – नेपर्नु
पिङन्या – फकाउनु
पिःन्या – दुहुनु
पीःन्या – फुस्कनु
पुतुरु फ्यान्या – चुँडिनु
पुम्न्या – निहुरेर बस्नु
पुरखीन्या – भाकल गर्नु
पुरन्या – कन्याउनु
पुलुन्या – निक्लनु
पुँजैन्या – सुम्पनु
पून्या –नष्ट हुनु
पूःल्न्या – बहुलाउनु
पूःरन्या – सञ्चो हुनु
पेता¥यान्या – ओइलाउनु
पेम्न्या – दबिएर बस्नु
पैंध्यान्या – शिकायत गर्नु
पैंन्या – चाहनु
पैन्या – सिकाउनु
पैसीन्या – सिक्नु
पो भन्दैन्या – ओगट्नु
पोएम पोएम तान्या – धड्कनु
पोङखारीन्या – प्रार्थना गर्नु
पोम पाम पाम झाःन्या – हिउँ बेसरी पर्नु
पोर्ताेप्न्या – चिमोट्नु
पोरोम्न्या – कुर्नु÷ फरफराउनु
पोहोन बान्या – प्राण जानु
पोःन्या – पिट्नु÷हान्नु
पोः सिन्या – पिटापिट गर्नु
पोन्या – बाँध्नु
पोसीन्या – कम्मर बाँध्नु
प्याः पी जैन्या – सोहोर्नु
१६. ‘फ’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
फङ तन्या – पछार्नु फकैन्या – फकाउनु
फताङन्या – फ्याक्क पार्नु फतकारिन्या – झड्कार्नु ÷फटकार्नु
(कपडा फड्काएर सुकाऊ । )
फन्न्या (वालीपाङ) – जन्माउनु
फरब्न्या – छिट्याउनु फत्किन्या – फुत्कनु
फराब्न्या – हम्काउनु फत्किन्या –फड्कनु÷ उछिट्टिनु
फरेङ सीन्या – कपाल कोर्नु फन्कैन्या – फन्काउनु ÷ घुमाउनु
फर्लेन्या – बटार्नु÷ ओमठ्नु फन्दैन्या – फन्क्याउनु हल्लाउनु
फर्लेसीन्या – घुँगुरो पार्नु फलिङ फलिङ पल्तिन्या– फर्लङ फर्लङ पल्टिनु
फलाङन्या – च्यात्नु
फलान्या – चोया कात्नु फातिन्या – फाट्टिनु÷ छुट्टिनु
(हो यहींबाट बाटो फट्टिन्छ ।)
फाइन्या – प्रचार गर्नु फाःल्न्या – फाल्नु÷खोल्सिनु, छोड्याउनु (कपडा फाल ।)
फाइसीन्या – फैलनु
फारयाङ फेरङ बेल्न्या – पानी
परेर अचानक बिदो हुनु फिंजैन्या – फिंजाउनु
फारेङ फरेङ पील सीःन्या – स्वाट्ट आँसु पुछ्नु फुरलैन्या – फुलाउनु
फारो धान्या – किफायत गर्नु फोन्या – फोक्नु ÷ छोडाउनु
फार्ला फुर्लू सीन्या – काम गर्दा गर्दै मर्नु
फाँतीन्या – हिसाव गर्नु
फाःल्न्या – चल्नु
फिर्किनान्या – दौड्नु
फिन्न्या – फकाउनु
फिन्या – चल्नु
फिःन्या – उतार्नु
फुइ पेलेन्या – फ्रींज निकाल्नु
फुइ.न्या – हावा भर्नु
फुइँ.न्या – फाड्नु
फुतुफुतु जैन्या – बुरुक्क बुरुक्क उफ्रनु
फुन्या – फुट्नु
फुरुप्न्या – छर्कनु
फूलुप्न्या – घोप्टो पर्नु
फूलुप्सीन्या – घोप्टो पर्नु
फेतेफेते तान्या – फतक्क भिज्नु
फेरन्या – सँुइकिन
फेरन्या – निफल्किनु
फेल फेल बान्या – सुरु सुरु हिड्नु
फेल्न्या – रोकिनु
फेल्सीन्या – अलमलिनु
फैं फैं धान्या – शीतल हावा चल्नु
फैन्या – उघार्नु ÷ खोल्नु
फोमबोरोम परीन्या – उम्रनु
फोलोन्या – चोया कात्नु
फोःन्या – कोरल्नु
फोःन्या – जोख्नु
फोःन्या – तिर्नु
फ्या.न्या – चुडाल्नु
फ्याब्न्या– दुब्लाउनु
फ्याया फ्याया तान्या – छिन्निन लाग्नु
१७. ‘ब’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
बक्क तान्या – चकित हुनु
बगिन्या – बग्नु
बता दैन्या – हक प्राप्त गर्नु बजबज लिन्या – बरबराउनु
बतास धान्या – बतासिनु बजैधेन्या – बजाइदिनु ÷ पिट्नु
बनिन्या – रमाइलो गर्नु (रामेलै एक थप्पड बजाइ दे तो ।)
बराम्न्या – कोत्रनु बधिन्या – बढ्नु
बरिन्या – एलर्जी हुनु बनैन्या – बनाउनु ÷ मरमत गर्नु
बरेन्या – जिस्क्याउनु बाचिन्या – बाँचिरहुन, जिउँदो रहनु
बरेसीन्या –ठट्टा गर्नु बांचैन्या – बचाउनु
बले .धेन्या – बिगार्नु बाखान्या – बाखिनु ÷बकबकाउनु भकभकाउनु
बलेन्या – नास्नु
बले.न्या – बिग्रिनु बारिन्या – बार्नु
बा.न्या – वृद्धि हुनु, फैलिनु बासीन्या – बास बस्नु
बाँचैन्या – बचाउनु
बाथङ बाथङ लिन्या – छुट्टाछुटट्टै बस्नु विचारिन्या – विचार गर्नु ÷ जाँच्नु, सोच्नु
बान्या – हिड्नु बिनिन्या – विन्नु, रोज्नु, छान्नु
बाथङ लिन्या – एक्लै रहनु
बाबन्या – ठग्नु बिरैन्या – बिराउनु ÷ गल्ती गर्नु
विचेत तान्या – मुर्छा पर्नु बिलैन्या – विल्नु ÷ पग्लनु
बितर्किन्या – फाट्नु बिसिन्या – बिसाउनु
बिन्ति धान्या–अनुरोध गर्नु बुदिन्या – बुड्नु÷ डुब्नु
(पोखरीमा भैंसी बुड्यो)
बिन्सैन्या – उपेक्षा गर्नु
बिह्यां धोन्या – विवाह गर्नु
बेरबेर इन्या – तप तप चुहनु बूःलिन्या – बोलाउनु
बेल्न्या – बिदो हुनु बेकतैन्या – बेक्ताउनु ÷ केलाउनु
(चामल बेक्ताऊ तो ।))
बैन्या – लैजानु
बैसीन्या – हट्नु
बोरन्या – थुपार्नु
बोरोम्न्या – घेर्नु
बोरोल्न्या–उस्ताउस्तै देखिनु
बोरोःन्या – लोभिनु
ब्याल्न्या – भरिनु
१८. ‘भ’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
भकभक चोन्या – भकभक उम्लनु भाकिन्या – भाक्नु
भङसङ जैसिद लिन्या – ओगट्नु भतारिन्या – भुट्नु ÷ भतार्नु (तेलमा भट्ट भतार न)
भनैन्या – छोड्नु
भर्किन्या –ठुस्सिनु भदभद सुम्लैन्या – भकाभक पिट्नु, भदभदि सुम्ल्याउनु
भरिप्न्या – पिट्नु
भरेख्यानैन्या – छोड्नु भरैन्या – भर्नु
भलान्या – दुख्नु भिरिसीन्या – भिर्नु
भाल्न्या – निर्देशन दिने मान्छे भुगिन्या – भोग्नु
भाल्सीन्या – हेर्नु भुजैन्या – हिसाब बुझाउनु
भाःन्या – बाँड्नु
भाःसीन्या –छुट्टिनु, भिन्न हुनु भुत लागिन्या – भूत लाग्नु
भिल्न्या – सर्कनु भुन्या – भुक्नु
भुकन्यादोन्या – पसाउनु भैंःन्या –राजी हुनु
भुजिन्या – जान्नु÷बुझ्नु भोगिन्या – भोग्नु
भुम–भुम गूःन्या– थरथरी काम्नु
भुरिन्या – असन्तुष्ट हुनु
भो.न्या – उखेल्नु
भोप भोप गोन्या – भुक्क सुनिनु
भोबैन्या –टट्टाउनु
भोवो परिङ्न्या – उखेल्न लगाउनु
भोः सीन्या– झाँक्रीको रुप धारण गर्नु
१९. ‘म’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
मङ्न्या – सपना देख्नु मचैन्या – उक्साउनु
मङच्यानी पाङन्या – सपनामा बोल्नु मन लागिन्या – मन लाग्नु ÷ रुच्नु
मतर्कीन्या – रमाउनु मन्थैन्या – बेर्नु, मन्थाउनु
मान्त्रिन्या – मन्तर्नु
मरखलैसिन्या – लड्नु मःङन्या – मात्तिनु
मरसिन्या– अङ्कमाल गर्नु मन्सैन्या – मन्साउनु
मसाकिन्या – मलिनो देखिनु मः लैन्या – माड्नु
(सबिताले तोरी माड्दै छे ।)
माखा जैन्या –बढाउनु मानिन्या – मान्नु ÷ पत्याउनु
मान नैध्यान्या – सम्मान गर्नु मानिन्या – उत्सव मनाउनु
माया धोन्या – माया गर्नु मापतिन्या – नपत्याउनु
मासनान्या – चुक्नु माभैःन्या – अस्वीकार गर्नु, नहुनु
माः मिसिधुन्या – अविस्मरणीय हुनु माःसैन्या – खर्च गर्नु, नष्ट गर्नु
माःन्या –हराउनु÷स्वर्गारोहण हुनु मिल्किन्या – चम्कनु÷मिल्किनु
(आकाश, निकै मिल्क्या छ ।)
मिक्याःरनीरः ङ्न्या –कर्के नजरले हेर्नु मिलैन्या – मिलाउनु
मि. र हुन्या – निद्रा लाग्नु मिल्कैन्या – फ्याँक्नु
मुइँ सीन्या – आगो ताप्नु मुछिन्या– मुछ्नु
मीःन्या –बिर्सनु मुथैन्या– समात्नु ÷ मुठीमा पार्नु
मीः नसिन्या – अस्तित्वमा आउनु म्वाइँः न्या – म्वाइँ गर्नु ÷ चुम्नु
मीःन्न्या – पाक्नु म्वाइँः सीन्या – चुमाचुम गर्नु
मुरन्या – अँठ्याउनु
मुलुमुल रःङ्न्या – टुलु टुलु हेर्नु
मुसुमुसु साःन्या– मुस्कुराउनु
मूइँः न्या – तताउनु
मुइँः सीन्या – ताप्नु
मूःल खुलकैन्या – भुत्ल्याउनु
मूःल हिपन्या – भुत्ला डढाउनु
मूःल हिप्न्या – भुत्ला खह¥याउनु
मुःइँसीन्या – फाकफुक गर्नु
मूरीन्या –मोहर्नु
मूःइँन्या – फुक्नु
मूःन्या – शव जलाउनु
मे.सीन्या – बेर्नु
मोंः न्या – लुकाउनु
मोःसीन्या – लुक्नु
मो.न्या – ओसाउनु
मोकलैन्या – मिसाउनु
मोम्न्या – फक्रनु
मोःन्या – भुट्नु
मोङगोरोन्या– दिवा स्वप्न देख्नु
२० ‘य’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
यन्या – दिसा गर्नु
याङन्या – उफ्रनु
यान्न्या – झिक्नु
याःन्या – दिनु÷टक्राउनु
याःन्या – खानु
ंयिरन्या –छेक्नु
युःसीन्या – पाद्नु (युःपाद)
यूङ चोचोइः तान्या – बेचैन हुनु
यूङ थू जैन्या – चिन्तित हुनु
यूङ दगमग जैन्या – मन लर्ब¥याउनु
यूङ नान्या – सहानुभूति देखाउनु
यूङ बलेन्या –मन बिगार्नु
यूङ भ्याङन्या – उराठ लाग्नु
यूङ माचाव जैन्या – दुःखी हुनु
(युङ–मन÷मुटु)
यूङ सतेन्या – निराश हुनु, हरेस खानु
यूङ ससिम्न्या –बदला लिनु
यूङ सिःमन्या – प्रतिशोध जनाउनु
यूङ सहुरध्यान्या – असन्तोष पार्नु
यूङ हुप्न्या – विश्वास गर्नु
यूङ हुरन्या – बेखुशी हुनु
यूङ होलाङ तान्या – आराम महसुस गर्नु
यूङ याःन्या – ध्यान दिनु
यूङल नैन्या – मनमा राख्नु
यूङल सिल्न्या – मनमा राखी रहनु
यून्या – चुहुनु
यूः र तुङसीन्या – डुबुल्की मार्नु
येःन्या – बिक्री गर्नु
२१. ‘र’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
अमिल्दा मिल्दा
रगरग सीन्या – बढार्नु रङगैन्या – रङ्गाउनु
रग्न्या – बुन्नु रहिन्या – रहनु
रलक्क ख्यान्या – फुस्ल्याउनु राउँसीन्या – राक्सिनु÷ हल्ला गर्नु
(को हो यसरी राक्सिने)
रःप्सीन्या – जुघ्नु रिसीन्या – रिसाउनु
रःम्न्या – गोड्नु रुजिन्या – रोज्नु
रःङन्या – हेर्नु रुपिन्या – रोप्नु
राइन्या – घोषणा गर्नु
राउँराउँ लिन्या – गफ गर्नु
रा.न्या – फिंजाउनु
रा.न्या – बिस्कुन सुकाउनु
रामिन्या – फैलिनु
राल्न्या – पुर्नु
राःङन्या – सुक्नु
राःन्या – छोडुनु
राःसीन्या – छुट्टिनु
रा.वो परिङ्न्या – छोडाउनु
रिङ्न्या – देखिनु
रीःछोन्या – तिर्खाउनु (रीः–पानी)
रीःन्न्या – बिन्नु
रीःन्या –झझमाउनु
रीःम्न्या –पर्खाल बाँध्नु
रीःरःङन्या – आखत हेर्नु
.रीःन्या – हिर्काउनु
रुमन्या –पिँध्नु
रुल्न्या– वेर्नु
रुःन्या – छोप्नु
रुःप्न्या – बन्द गर्नु
रुःब्न्या – सिउनु
रुःम रुःम पाङन्या – गुनगुनाउनु,
÷ बिस्तारै बोल्नु
रुमन्या – खिइनु
रेङगोइ रेङगोइ लिन्या – टहल्नु
रेङन्या – रमाउनु
रेलबल्यान्या – भकभकाउनु
रेलो रेलो पान्या –भुइँमा छरिनु
रेलो रेलो स्यांन्या – छरिएर सुत्नु
रेःन्या – विवाह गर्नु
रैन्या – ल्याउनु
रैः सीन्या – खेल्नु
.रैसीन्या – वैवाहिक सम्बन्ध गाँस्नु
रो.न्या – लखेट्नु
रोःफ्याक्न्या – समस्या समाधान गर्नु
रोः सारैन्या – चुक्ली लगाउनु
रोःमन्या – खँगार्नु
रोः लन्या – दोहो¥याउनु
रोः ला रोःला ख्यान्या – चिल्नु
रोः न्या – मही बनाउनु
¥या.न्या – चर्किनु
¥यान्या – कुखुरा बास बस्नु
२२. ‘ल’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
लङत न मङत जैन्या – ढाँट्नु लरिन्या – लडाई गर्नु
लतपत जैन्या – गडबड गर्नु लांन्या – लैजानु
लथक बहिन्या – ठुस्सिनु लिसीन्या – लेस्नु
लदैन्या – दङ्ग्याउनु लोःलान्या – लोलाउनु ÷ टोलाउनु
लदैसीन्या – रिझाउनु
लप्तैन्या – झापट लगाउनु
लप्न्या – छेंड्नु
लफरैध्यान्या– हिर्काउनु
ल¥याङ ल¥याङ बान्या – ढल्की ढल्की हिड्नु
लसकैन्या – ओडाल्नु
लहरीन्या – अभिरुचि हुनु
लःङ जिउन्या – गहिरेर हेर्नु
लःङन्या – किन्नु
लःन्या – ठट्टा गर्नु
लाइँः सीन्या – बिलौना गर्नु
लातापात धोन्या – हानी गर्नु
लान्या – चर्नु
लापकु घ्यां बान्या – छेउबाट हिड्नु
लापसीन्या – अंकमाल गर्नु
लाप्न्या – अँगाल्नु
लाब्न्या – खप्ट्याउनु
लामलुम जैन्या – गम्म ढाक्नु
लालालुलु बान्या – हडबडाएर हिड्नु
लालालुलु लिन्या – घरबराउनु
लासेलोसे जैन्या – सापट लिनु
लिन्या – रहनु
लुइसीन्या – पस्नु
लुम्बैन्या – डल्लो पार्नु
लूइ.न्या – घुसाउनु
लूइः सीन्या – घुस्नु
लेबन्या – चाट्नु
सर लेबन्या – आगोले पोल्नु
लेःङ. लेःङ चेङन्या –तन्काउनु
लैःन्या – वाक्क हुनु
लोइः न्या – सापट दिनु
लोन्या – सापट लिनु
लो.न्या – काट्नु
लोःम्न्या – उसिन्नु (केरालाई थाङ्ग्राले लोम त । )
लोःतैन्या – दोहो¥याउनु
२३. ‘व’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
वान्न्या – फसाउनु वाप्न्या– वाप्नु÷ झिक्नु
(हेर तो भैंसीले मर्कै वाप्यो । )
वाइःन्या – छर्कनु
वान्न्या – उतार्नु
वान्या (नम) – पानी पर्नु
वारन्या – भन्नु
वाराक वोरक लिन्या – चलमलाउनु
वाल्न्या – चलाउनु
वाःल्न्या – झिक्नु
वाःङन्या – अघाउनु
वाःन्न्या – बटार्नु
वान्या – बीउ छर्नु
वोइन्या – फुल्नु
वोइँन्या – छेक्नु
वोइँसीन्या – कुर्नु
वोरो वोरो लिन्या – चलमलाउनु
वोल्न्या –फर्कनु
वोइःन्या – बान्ता गर्नु
.वोइः सीन्या – होडबाजी गर्नु
२४. ‘स’ वर्णबाट निर्मित क्रिया
(मगर पाङमा स वर्ण मात्र छ श–ष छैनन् ।)
सइन्या – फल्नु सघैन्या – सघाउनु ÷ सहयोग गर्नु
सकरङन्या – बिउँतनु सतेन्या – सताउनु ÷ होच्याउनु
सकुत्यान्या – बङ्ग्याउनु सपरीन्या – उम्रिनु÷सप्रिनु
सकेङन्या – कुराउनु सबिलैन्या – पगाल्नु÷बिलाउनु
सकेन्या – पु¥याउनु ÷ पुराउनु समजिन्या – संझनु
सक्वाइन्या – ओढाउनु समजैन्या – संझाउनु
सखपन्या – लडाउनु सरुन्या – सिर्जनु ÷ लेख्नु
सखेउःन्या – लम्याउनु सरमैसीन्या –सरमाउनु ÷ लजाउनु
सखेन्या – सेलाउनु सरिन्या – सर्नु
सखेमन्या – सिध्याउनु सरैन्या – सह्याउनु ÷प्रशंसा गर्नु
सखैन्या – जोडा मिलाउनु सहन्या – सहनु
सख्यारन्या – फुस लाउनु साङ्न्या – शङ्का गर्नु
सगकन्या –जमाउनु
सगराङन्या – निको पार्नु सिब्न्या – सिलाउनु ÷ उन्नु
सगोइँन्या – दाँज्नु
सघल्सीन्या – हतार गर्नु
सघान्या – डढाउनु
सघेउःन्या – बढाउनु
सघेउः सीन्या – घमण्ड गर्नु
सघेउः सीद पङन्या – घमण्डी हुनु
सघेन्या – हुर्काउनु
सघ्याङन्या – तेर्साउनु ÷प्वाल पार्नु
सङकिल धङकिलन तान्या – छट्पटाउनु
सङरन्या – सुँघ्याउनु
सङोइःन्या – हराउनु
सचाङन्या – आगो सल्काउनु
सचिउःन्या – भिजाउनु
सचिन्या – कुहाउनु
सचिरीन्या – पन्यालो गराउनु
सचे.न्या –तर्साउनु
सच्याङन्या – उठाउनु
सछा.न्या – तिखार्नु
सछान्सीन्या – चोखिनु
छिप्न्या – पेय तयार हुनु
सछैंन्या – पखाल्नु
साजिम्न्या – होच्याउनु
स.जेरघोन्न्या – खुकुलो पार्नु
स.जौन्या – कुदाउनु
सज्.यान्या – निम्तो गर्नु
सतेन्या – खसाल्नु
सतैंसीन्या – देखिनु
सत्याब्न्या – तिखार्नु
सथङन्या – सोझ्याउनु
सदारन्या – चखाउनु
सधान्या – खाली गर्नु
सनरन तान्या – सुनिनु
सनसिद लिन्या – जाग्राम रहनु
सनान्या – हान्नु
सनासीन्या – चोट लाग्नु
सनूइन्या – दूध चुसाउनु
सन्दमन्द जैन्या –अपहरण गर्नु
सन्दमन्द हाइसीन्या – भाग्नु
सपकैध्यान्या – चुट्नु
सपन्या – कोचार्नु
सपलाङन्या उज्यालो पार्नु
सपाङन्या – बोल्न लगाउनु
सपान्या – लोटाउनु
सपुमन्या – ओथाउनु
सफेरन्या – छिर्नु
सबाङग्यान्या – निहुराउनु
सबोरल्न्या – अलमलिनु
सभुन्र्या – उडाउनु
सभैंन्या – हेरचाह गर्नु
सभोन्या – पोखाउनु ÷ पोख्नु
समन्या – निको हुनु
समल्न्या – निर्मूल पार्नु
समारीन्या – हेरचाह गर्नु
समिःन्न्या– पकाउनु
समैःन्या – हराउनु
समैःसीन्या – अदृश्य हुनु
सयेःन्या – बिकाउनु
सरताःसीन्या – प्रतिध्वनि हुनु
सरन्या – सुक्नु
सरसाप वान्या – छरिएर जानु
सर. गन्या – सम्याउनु
सरःप्न्या – जुधाउनु
सरान्या – रंगाउनु
सरालिन्या – छान्नु
सराःन्या – तताउनु
सरिङसीन्या – प्रकट हुनु
सरे.न्या – चिन्नु
सरे.सीन्या – चिनाजानी गर्नु
सल्ला धोन्या –बहस गर्नु
सवारीन्या – सुमर्नु
सवोइःन्या – पिलाउनु
सबोल्न्या – फिर्ता गर्नु
ससरन्या –ओबाउनु
ससान्या – सुकाउनु
ससाःन्या – हँसाउनु
ससांन्या –सुनाउनु
सस्यान्या – नचाउनु
सस्युरन्या – अमिलो गराउनु
सस्योन्या – समाप्त गर्नु
सहाङन्या –शान्ति गर्नु
सह्वान्या –फुस्काउनु
स.झेःङन्या – अगल्याउनु
स.धोङन्या – भगाउनु
स.याःन्या –खुवाउनु
सःबोहरैन्या – सास फेर्नु (सः–सास)
सःख्यान्या – मृतकका नाममा भात फाल्नु साङन्या – शङ्का गर्नु
सःफ्यान्या – प्राण जानु सिन्या – सिलाउनु÷ उन्नु
सः र लेप्न्या – आगोले पोल्नु
सांचिन्या – बँचाउनु
साङ साङ फोङ फोङ तान्या – शीतलो हुनु
साचो पाङन्या – साँचो बोल्नु
सान धोन्या – इशारा गर्नु
साप्न्या – खोज्नु
साप्सीन्या – पछाउनु
सारैन्या – पु¥याउनु
साः नैन्या – आराम गर्नु
साःसैःन्या – बिसाउनु
साःसीन्या – थाक्नु
साः सैःन्या – थकाइ मार्नु
सिङारन्या – झपार्नु
सितैन्या – अपमान गर्नु
सिपसीन्या – बसाइँ सर्नु
सिम्न्या – उठाउनु÷ भर्नु
सिम्न्या – खन्याउनु
सिरिङन्या – निथार्नु
सिल्कैन्या – तग्नु ÷ सिउनु
सिल्न्या – माँझनु सुधारिन्या – सच्याउनु
सिल्न्या – चिप्लिनु सुम्पिन्या – सुम्पिनु
.सिल्न्या – चस्कनु
सिसी लामलुम ख्यान्या –
पूर्णरुपले ढाक्नु
सिसिल्यात झाःन्या – सिठी हाल्नु
सिःन्या – पुछ्नु
फा¥याङ फिरिङ पाल सिःन्या – स्वाट्ट आँसु पुछ्नु
सिःन्या – बढार्नु
सीन्या– मर्नु
सीःन्या – टेक्नु
सुकुत्यान्या – निहुराउनु
सुगिन्या – पछुताउनु
सुचैंन्या – बसाल्नु
सुछुमन्या – वस्तुहरू ठीक ठाउँमा राख्नु
सुजिन्या – सुमर्नु, नपुंसक बनाउनु
सुदुमन्या – हिसाव गर्नु
सन्दमन्द हाइसीन्या – कुनै ठाउँबाट हट्नु
सुभुन्र्या – उडाउनु
सुमला सुमला तान्या – मांसपेशीमा पीडा हुनु
सुरन्या – बाँध्नु सुलैन्या – असुल गर्नु
सुरसीन्या – गादो लाउनु
सुरुप्न्या – सुताउनु
सुहुरन्या – नुहाइदिनु
सुहूरन्या – दुखाउनु सुइँकिनान्या – सुइक्किनु
(सुइक्किएर आइज हए ।)
सु.घुरुन्या – बोकाउनु
सूइन्या – बुजो लाएर बनद गर्नु सूइँ कैन्या – सुइक्काउनु÷
घूयत्रो फाल्नु
सुइ.न्या – बुज्नु, बन्द गर्नु सेलैन्या – सेलाउनु÷ बगाउनु
(खोलामा फुलपाती सेलाए।)
सूइँन्या – अटाउनु
सुन्या – बुज्जिनु ÷ बन्द हुनु सुलैन्या – असुल गर्नु
.सून्या – श्वास रोकिनु सुइँ किनान्या – सुइक्किनु
(सुइक्किएर आइज हए ।)
से.न्या –पसाउनु
सेप पिन्या – चुस्नु सूइँकेन्या– सुइक्काउनु÷घुयत्रो फाल्नु
सेप्न्या – सुताउनु स्यारीन्या– समाल्नु
(केटाकेटी समालेर बस ।)
सेलसिया सेलसिया जैसिन्या– बाँँझ्नु
सेलसीनान्या – घस्रिनु
सेलसीन्या – तानातान गर्नु
सेलोलो सीन्या – ओइलाउनु
सेल्द लांन्या – तानेर लग्नु
सेल्न्या– तान्नु
सेवन्या – जम्मा गर्नु
सेव¥यान्या – चाउरिनु
सेवोइःन्या – प्रशंसा गर्नु
सेःकुै सेः ङःल्न्या – सुतिरहनु
सेःङ पीन्या – सोस्नु
सेःन्या – पोत्नु
सेरन्या – बृद्ध हुनु
ंसेःन्या – दाउरा चिर्नु
सै हाइन्या – ठट्टा गर्नु
सैंन्या – जान्नु
सैंसीन्या – जान्नु
सैंसीन्या – बिउँतिनु, व्युँझिनु
सैःन्या – मार्नु, निभाउनु
सैःसीन्या – मारामार गर्नु
सोइन्या – मोटाउनु
सोङोइन्या – गुमाउनु
सोङोइसीन्या– हराउनु
सोचोइन्या – उठाउनु
सोचोइँन्या – ब्युँझाउनु
सोचोन्या – उमाल्नु
सोन्या – फुल्नु ÷ उठ्नु
सोन्या– चिलाउनु÷ कोक्याउनु
सोप्न्या – घाउ ओर्लनु
सोभा हाइन्या – समय बिताउनु
सोम्न्या – उसिन्नु
सोर परिङ्न्या – खबर पठाउनु
(तल्लाघरे ठूलालाई पनि विहेको सोर पठाउनु होला हए ।)
सोर याः न्या – सूचना दिनु
सोवोलन्या – फर्काउनु
सोसोतारिन्या – लगभग तयार हनुृ
सोसोइन्या – मोटाउनु
सोसोबन्या – ओबाउनु
सोह्वाङन्या – बिथोल्नु
सोंधोङन्या– भगाउनु
सोः रैन्या – ताक्नु
सोन्या – घृणा गर्नु
स्या काःन्या – रुचाउनु
स्यांन्या – सुत्नु
रेलो रेलो स्याँन्या – छरिएर सुत्नु
तराङ जैसिद स्याँन्या – उत्तानो परेर सुत्नु
स्याःव सेव जैद सेवन्या – अलिअलि गर्दै जम्मा गर्नु
स्याङगिन्या – लोभिनु
स्याङन्या – तान्नु
स्थापसिप खेम्या – जम्मै सिध्याउनु
स्यालाला सोलोलो तान्या – ओइलनु
स्यासरा सिसरी वान्या– थोपा थोपा गर्दै पानी पर्नु
स्यासी तान्या – सुक्नु
स्यान्या – नाच्नु
स्यान्या गैन्या – नाच्नु गाउनु
स्यूसीन्या – सिक्नु
स्यू.ध्यान्या – थुतिदिनु
स्यूःन्या – थुत्नु
स्यूः सीन्या – उम्कनु
२५.ज वर्णबाट निर्मित क्रियाः
(मगर पाङको यो नेपालीमा नरहेको नयाँ ध्वनि हो । )
अमिल्दा मिल्दा
.जम्न्या – पड्कनु जाङ्न्या – जलाउनु
.जरङ जरङ लिन्या – उत्तेजित हुनु
.जराप्न्या – उछिन्नु
.जाल्न्या – भर्नु
.जाल्न्या – हुल्नु
.िजन्या – खानु
जिन्या ओन्या – खानु पिउनु
जिप्न्या – छाउनु
जिङ्न्या – जाडो हुनु
जिङ्सीन्या – जाडो मान्नु
जुन्या – माड्नु
जुरिन्या – फूल पार्नु
जुल्न्यां – लर्कनु
जौनान्या – कुद्नु
जौन्या – उफ्रनु
ज्यान्या (वाली) – खानु
ज्यामजीम तान्या – बिग्रिनु
२६. ‘ह’ वर्णद्वारा निर्मित क्रिया
हत्या दैन्या – कष्ट झेल्नु हकलैन्या – हक्लाउनु ÷झपार्नु
(ए रामे हेर तो ब्यूमा गोरु पस्यो हक्ला तो । )
हनङ हनङ तान्या – हल्लनु
हवरैसीन्या – उपभोग गर्नु हपकैन्या– हप्काउनु
हया गतिल बान्या– हालत खराब हुनु हल हल भादिन्या – हलहल बढ्नु
हयाङ हयाङ ख्यान्या–हलचल मचाउनु हसैन्या – गिज्याउनु ÷हिस्याउनु
(मलाई धेरै न हिस्साओ है । )
हरेस जिन्या – हरेस खानु हसैसीन्या – जिस्किनु ÷ हिस्सिनु
हलहल भादिन्या – मौलाउनु हुतैन्या– हुत्याउनु÷घचेट्नु
हसका झाः न्या – दम बढ्नु हारीन्या – हार्नु
हा कैन्या – दाँत रगड्नु हारैन्या – हराउनु
हा सजम्न्या – दाँत टोक्नु हुलैन्या – हुल्नु
हाइ पैन्या – दूध दुहुनु हेरन्या – हेर्नु÷ धान्नु
हाइन्या – झिक्नु होरन्या – हु¥याउनु
हाइन्या – पस्कनु
हाइसीन्या– हट्नु, तर्किनु
हाकिन्या – सुनाउनु
हाप्याधपी ताहिंन्या – हतपताउनु
हाब हाब तान्या – भोकाउनु
हामन्या – बुकाउनु
हामबोल तासीन्या – हाइ गर्नु
हालाङ होलोङ तान्या – पूर्णरुपले सञ्चो हुनु
हाहा होहो लिन्या– हल्लाखल्ला गर्नु
हिपसीन्या – जल्नु
हिप्न्या – पोल्नु
हिल्न्या – सुहाउनु
हिसाब धान्या – हिसाब गर्नु
हुकुम याःन्या – आदेश दिनु
हुन्या – आउनु
धेङ्का धेङका पील. होन्या – धरधरी आँसु बग्नु
(तमकस हुन्या – ठाँटिएर आउनु)
हुप्न्या (यूङ) – विश्वास गर्नु
हुम्न्या – पिउनु
साराप सुरुःप हुम्न्या – स्वाट्ट पिउनु
हरन्या – नुहाइदिनु
हुरज्.या – दुख्नु
हुर्सीया – नुहाउनु
हुल्ती हुल्ती जैन्या – ढुङ्गामा हतियार घोट्नु
हुल्न्या – उध्याउनु
हुस लातान्या –ठिहि¥याउनु
हेंन्या – पिस्नु
हेजैन्या – माया गर्नु
हने कीःन्या– जोत्नु
हेम्न्या – तर्सिनु
हेधोन्या – बताउनु
हैधोन्या – भन्नु
हैलिन्या – भन्नु
हाइ होइ सेल्न्या – जगल्ट्याउनु
होइन्या – उज्यालो हुनु
होदरे होदरे सेल्न्या – घिसार्नु
होलाङ तान्या – सञ्चो हुनु
होलोङ झेलोङ जैन्या – खुकुलो पार्नु
ह्याम्न्या – सुन्निएर ओर्लिनु
क्रमशः... मगर पाङ (भाषा) को अध्ययन २ मा हेर्नु हाेला