18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
एकहप्तादेखि मेरो पेट औधी दुःखिरहेको थियो । घरिघरि त सहनै नसक्ने गरी
दुख्दथ्यो । श्रीमती (शीला) डक्टरकोमा जान कर गरिरहेकी थिइन् । एउटै
छोरो, अमृत साइन्स क्याम्पसमा बी.एस्सी.को अन्तिम वर्षमा अध्ययन गरिरहेको
थियो । मैले बी.कम.गर्ने वित्तिकै नेपाल बैँङ्कमा मेनेजरको जागिर भेटेको
थिएँ । जागिर खान अहिलेको जस्तो प्रतिस्पर्धा थिएन । बेरोजगार पढन्तेको
जमात यस्तो हुँदैनथ्यो । काठमाण्डौँको रैथाने परिवारकी शीलालाई मैले मन
पराएको र उनले पनि । बुबाले मागी विवाह गरिदिनुभएको थियो, हामी दुईको ।
मैले आफ्नो जन्मस्थान मोरङको लक्ष्मीमार्ग छाडेको दुईदशक पुग्न लागेको
थियो । पैतृक सम्पत्ति बेचबिखन गरेर राजधानीमै सानो घर
बनाएर बस्न थालेको पनि एकदशक भइसकेको थियो । छोरा र श्रीमतीको आग्रहले
गर्दा केही दिन विचार गर्ने मन हुँदाहुँदै पनि जँचाउन डक्टरकोमा गएको
थिएँ । फिजिसियन नाम चलेको डक्टरले अल्ट्रासाउण्ड, रगत, दिसा, पिसाव,
जाँच गरेपछि पित्तमा पथरी भएकोले सर्जन सत्यजीत रायसँग अप्रेसन गराउने
सल्लाह दिएको थियो । म अर्को दिन डा. सत्यजीत रायकोमा नाम लेखाउन पुगेको
थिएँ, निकै भीड थियो । उसकोमा आउने बिरामीहरू उसलाई देवता नै ठानिरहेका
थिए । साह्रै राम्रो जाँच गर्छ, हत्तारिँदैन भनेर गुनगान गाइरहेका थिए ।
“डक्टर सा’ब नमस्कार ।” आफ्नो पालोमा कोठामा प्रवेश गर्दै मैले भनेको
थिएँ । म भन्दा निकै कान्छो देखिन्थ्यो सत्यजीत राय ।
“नमस्कार, बस्नुहोस् ।”
“.............” मैले सङ्केत गरेको टुलमा बस्दै कोठाको अवलोकन गरेँ ।
सत्यजीत राय स्पष्ट नेपाली बोलिरहेको थियो । अनुहार पनि नेपालीको जस्तै
देखिँदै थियो । कोठामा मानवशरीरका र मानव अङ्गका चित्रहरू झुन्डिरहेका
थिएँ ।
“तपाईंको नाम.........?”
“सरोज प्रधान ।” –मैले यति भन्दै अघिल्लो डक्टरले दिएको पुर्जीहरू
अगाडिको टेबलमाथि राखिदिएँ । उसले रिपोर्ट उठाएर राम्रोसँग हे¥यो ।
“रिपोर्टअनुसार तपाईंको अप्रेशन गर्नुपर्छ र डाक्टर साहवले पनि त्यही
सल्लाह दिनुभएको रहेछ । ड्रिल गर्ने प्रविधि पनि छ तर त्योभन्दा अपे्रशन
नै पूर्ण सक्सेसफुल हुन्छ, आत्तिनु पर्दैन ।” उसले मलाई सान्त्वना दिँदै
भन्यो ।
“कहिलेतिर गर्नु त डक्टर सा’ब ?”
“चाडै गरेको राम्रो, ल्याबमा गएर रगत जाँच र अल्ट्रा साउण्ड र इ.सी.जी.
गराउनुहोस्, भोलि नर्सिङहोममा भर्ना हुनुहोस्, पर्सि तपाईंको म अप्रेशन
गरिदिन्छु, चिन्ता गर्नुपर्दैन ।”
“राम्रोसँग गरिदिनुहोला !”
“भैहाल्छ, तपाईंको वी.पी. पनि ठीक छ ।” ब्लडप्रेसर नाप्ने यन्त्र
नाडीबाट फुकाउँदै उसले भन्यो – “तपाईंको घर यहीँ हो ?”
“जन्म घर त मोरङको लक्ष्मीमार्गमा थियो ।"
“लक्ष्मीमार्ग ! लक्ष्मीमार्गमा त एकजना केशरमान प्रधान हुनुहुन्थ्यो,
सायद तपाईं उहाँलाई चिन्नुहुन्छ होला ?” उसले आश्चर्य मान्दै प्रश्न ग¥यो
।
“उहाँ मेरो पिताजी हुनुहुन्थ्यो; डाक्टर सा’बले उहाँलाई कसरी चिन्नुभयो
?” मैले अचम्म मान्दै ऊसँग प्रश्न गरेँ ।
“मेरो जन्म पनि त्यही गाउँमा भएको थियो । त्यसो भए तपाईं उहाँको छोरो ।
सानामा म तपाईँलाई ठूलो दादा भन्दथेँ । हाम्रो घर तपाईंकै घरनजिक थियो ।
तपाईं सानामा मलाई पित्ले भन्नुहुन्थ्यो ।”
“ओह ! पित्ले भाइ तिमी ! मैले त तिमीसँग यो जुनीमा साक्षत्कार होला भनेर
कल्पनासम्म गरेको थिइनँ । तिमीले आफ्नो नाम कसरी सत्यजीत राय राख्यौ त
!?”
“ठूलो दादा, यसको लामो कथा छ । भोलि शनिबार मेरो फुर्सद हुन्छ ।
भाउजूलाई लिएर भोलि मेरोमा आउनुहोस्, सबै कुरा त्यहीँ गरौँला । अहिले
बिरामीहरू थुप्रै छन् ।”
उसले टेबलबाट एउटा भिजिटिङ्ग कार्ड उठाएर मतिर बढायो । कार्ड बोकेर म मन
नलागी–नलागी कोठाबाट बाहिर निस्किएँ, उसको र आफ्नो अतीतका पानाहरू
पल्टाउँदै ।
आज जुन मानिससँग मेरो साक्षत्कार भयो, म अचम्मित भएँ । आजभन्दा २५
वर्षअगाडि मैले लेखेको ‘पागल !’ कथाको नायकसँग मेरो जम्काभेट भएको थियो ।
मैले कल्पना नै गरेको थिइनँ कि मेरो कथाको पात्रलाई यो जीवनमा देख्न
पाउँला भनेर ! कल्पना नगरेको कुरा यथार्थ हुँदा सबकोही छक्क पर्दछन् ।
कोही खुसी हुन्छन् कोही दुःखी । पित्ले टुहुरो केटो मेरो कथाको नायक ।
मेरो ऊसँग अन्तिमपटक विराटनगरको रङ्गशालामा भेट भएको थियो । त्यहाँ
राष्ट्र सञ्चालकको सवारी थियो । म दीपक सरसँग सवारी हेर्न गएको थिएँ ।
लाखौँलाख रूपैया कलात्मक ढङ्गको सजिसजाउमा खर्च गरिएको थियो । त्यस्तो
लाखौँलाख रूपैयाँ पित्लेजस्तो टुहुराहरूको जीवन निर्माणको व्यवस्थापनमा
खर्च गरिएको भए ? त्यस बखत मेरो दिमागमा यो कुरा निकै समयसम्म उब्जेको
थियो । मैले राष्ट्र सञ्चालकहरूलाई मनमनै सरापेको थिएँ । गरीब दुःखीहरूका
छोराछोरी राष्ट्र सञ्चालक भए पो ! गरिबहरूको मर्म बुझ्दछन् । पूँजिपति र
निम्न पूँजिपति वर्गका मानिसहरूले गरिबीलाई भोगेका हुँदैनन् कसरी गरीबको
मर्म बुझ्न सक्दछन् र ? गरीबको मनमा राष्ट्र र राष्ट्रियता हुन्छ,
नेताको मुखबाट ओकलीने भाषणमा मात्र राष्ट्रवाद हुन्छ । गरीबहरू नेपालको
मानचित्र साँघुरिँदा आँखाबाट आँसु झार्दछन् । राष्ट्र सञ्चालक र
पार्टीका नेताहरू सीमा अवलोकन गर्ने निहुँमा त्यहाँ नपुगी भत्ता पचाउन
बन्द कोठामा बसेर पूर्ण अवलोकनको प्रतिवेदन तयार पार्दछन् र पारिरहेका
छन् । अब भन्नुहोस् त राष्ट्रियता कहाँ हुन्छ ? अध्ययन आर्र्जन गर्ने
मानिसभन्दा व्यवहारमा भोग्ने मानिस स्पस्ट वक्ता हुन्छ । ताली रूचाउने
नेता जाली हुँदारहेछन् । ‘मुखमा रामराम बगलीमा छुरा ।’ मानवीय व्यवहार
नबुझ्ने मानिस, मानव लुट, बलात्कार, डकैति र मान्छे मारेको प्रमाणित भएर
भागेको मानिस सांसद । राष्ट्रिय पोशाक लगाउन लाज मान्नेहरू राष्ट्रियताको
धक्कु लगाउछन् । अपराधीलाई संमरक्षण प्रदान गर्ने सरकार जनताको हक हितको
कुरा गर्छ । देख्नेहरू आँखा चिम्लन्छन् । बुझ्नेहरू अबुझ हौँ भन्छन् ।
अबुझहरू बुझ्ने हौँ भन्छन् । आँखा हुँदाहुँदै अन्धा भएकाहरू हामीले भन्दा
अरूले देख्न सक्दैन भन्छन् । खोइ ! के सत्य, के असत्य !? जनताहरू नेताको
रवैया देख्दा र भोग्दा झुसिलढकार गरिरहेछन् । खोइ ! कसरी नअघाएका भन्ने !
लेख्न नजान्नेहरूले लेखिरहेछन् । खोइ, यहाँ त सबै उल्टै–उल्टो । उल्टो
हिँडाइले गन्तव्यमा पुगिन्छ त !
ए म त पित्लेको कुरा गर्दै थिएँ । पित्लेकी दिदी नेपीको मृत्युलाई
आत्माहत्याको सङ्ज्ञा मिलेको भए पनि मेरो अन्तर्मनले त्यसलाई स्विकार्न
सकेको थिएन । विक्रम फटाहामाथि मेरो मस्तिष्कले आरोप लगाइरहेको थियो ।
मैले शंका गरेर केही हुनेवाला थिएन । अरूको नजरमा म फुच्चे थिएँ ।
पित्लेकी आमा धनुष्टङ्कार भएर मरेकी थिइन । बाबु टाइफाइडको सिकार भएको
थियो । लगातारको बज्रपात पित्लेमाथि नै परेको थियो । वास्तवमा पित्ले
नितान्त एक्लो र टुहुरो भएको थियो । प्रायः मेरी आमाले उसलाई खाना खाने
बेलामा नजिकै भए खान बोलाउनुहुन्थ्यो । प्रायः ऊ घरमा बस्दैनथ्यो ।
बरालिएर हिँड्न थालेको थियो । मैले उच्च शिक्षाका लागि राजधानी जानु
परेको थियो । मलाई पित्लेको सम्झना भइरहन्थ्यो । तर म टाढा थिएँ ।
शैक्षिक हड्तालको बेला घर आउँदा मैले पित्लेलाई अन्तिमपटक विराटनगरको
रङ्गशालामा भेटेको थिएँ । “दादा म जान्न ! जान्न ! नाई, गाँउमा मलाई
सबैले पागल भनेर कुट्छन् । के तपाईं पनि मलाई कुट्ने हो ?” मैले बोलाउँदा
यति भन्दै पित्ले भींड छिचोल्दै मुख्य प्रवेशद्वारतिर दगुरेको थियो । म
पनि उसकोपछि उसलाई भेट्न दगुरेथेँ । त्यो राष्ट्र सञ्चालकको सवारीको
भीडमा हामी दुईको दौडले कसैलाई आकर्षित गर्न सकेको थिएन । सबै राष्ट्र
सञ्चालकलाई हेर्नका लागि तँ छाड र म छाड गरिरहेका थिए । पित्ले आफ्नो
सानो शरीरलाई सहजै भीडमा छिराएर मभन्दा टाढिन सफल भएको थियो । दशएघार
वर्षको ख्याउटे शरीर भएको पित्लेलाई मैले भेट्न सकिनँ । मैले जित्न
लाग्दा–लाग्दै हारेको थिएँ । उसले हार्न लाग्दा–लाग्दै मलाई जितेको थियो
। मेरो उसलाई भेट्ने चाहना त पूरा भएको थियो । तर प्राप्त गर्ने अभिलाषा
अधुरै रहेको थियो । पित्लेले भनेको अन्तिम वाक्यले निकै समयसम्म
पिरोलिरहेको थियो । खिन्न मन लिएर अध्ययनका लागि म पुनः काठमाडौँ फर्केको
थिएँ । पलङ्गमा पल्टेर म त अतीतमा पो डुबेको रहेछु । मेरो नजिक श्रीमती
मस्त निदाइरहेकी थिइन् । मैले घडीमा नजर दौडाएँ, बिहानको चार बज्न
लागिसकेछ । मेरो मन पित्लेसँग भेट गर्न हत्तारिदै थियो । पित्लेजस्तो
टुहुरो केटो कसरी सत्यजीत राय भयो होला ! जिज्ञाशाले भोक, तिर्खा, पीडा
कम भए पनि छट्पटी बढ्ददो रहेछ । श्रीमतीले पनि पित्लेकोमा जान उत्सुकता
देखाएकी थिइन्, तर उनको उत्सुकता मेरोजस्तो छट्पटिपूर्ण थिएन ।
सत्यजीत राय, उर्फ पित्ले; बैठक कोठामा फूलको ताजा माला लगाएर राखिएको
फोटोतिर देखाएर भन्न थाल्यो—“ठूलो दादा उहाँ तिनै धर्मात्मा हुन जसले
मजस्तो सबैले तिरस्कार गरेको मान्छेलाई यो अवस्थामा ल्याउनुभयो । म जुन
अवस्थामा तपाईंहरूको सामू छु यो अवस्थामा मलाई ल्याइपु¥याउन उहाँले ठूलै
कसरत गर्नु भएको थियो । अहिले उहाँ यस धरतीमा हुनुहुन्न । उहाँको नाम
धर्मजीत राय हो । उहाँले नामलाई जित्ने खालको धर्म गर्नुभएको म ठान्दछु ।
सायद तपाईं पनि मेरो जीवनकथा सुनेपछि त्यसै भन्नुहुन्छ होला । तपाईं र
मेरो अन्तिम भेट विराटनगरको रंगशालामा भएको थियो । तपाईं मलाई
बोलाइरहनुभएको थियो तर म त्यसबखत तपाईंबाट पनि अरूहरूको व्यवहार दोहोरिने
हो कि भनेर भागेको थिएँ । मैले कैयौँ दिनदेखि पेटभरि खाएको थिइनँ । भोको
पेट र कुदाइको तासेरले गर्दा मेरो शरीरले सही सन्तुलन कायम गर्न सकिरहेको
थिएन । भाग्दा–भाग्दै म सडकमा कुदिरहेको कारसँग ठोकिन पुगेछु । म कर्म
दिने बुबाको कारमा ठोकिएछु । उहाँले मेरो राम्रोसँग उपचार गराउनुभयो ।
उहाँ दिल्लीबाट विराटनगरमा भइरहेको मनोरोग विशेषज्ञहरूको सेमिनारमा मुख्य
अतिथीको रूपमा भाग लिन आउनुभएको रहेछ । विराटनगरको तीन दिनको बसाइपछि
उहाँले आफूसँगै मलाई दिल्ली लानुभयो । पढ्नका लागि राम्रो स्कुलमा भर्ना
गराइदिनुभयो । उहाँले विवाह गर्नु भएको थिएन । विवाह नगरेको कारण मसँग
कहिल्यै खोल्नुभएन । उहाँकी बहिनीको कथन अनुसार उहाँसँग पढ्ने एउटी
डाक्टरसँग उहाँको प्रेम थियो रे पछि दिल्लीबाट लण्डन जाँदा प्लेन
दुर्घटनामा उनको मृत्यु भएको थियो रे । त्यसपछि उहाँले विवाहमा चासो
राख्नु भएन रे । साँच्चै दादा उहाँको व्यवहार र काम गराइलाई हेर्दा
उहाँमा ईश्वरको रूप थियो भन्दा पाप लाग्दैन । जातजाति, देशिविदेशी,
धनीगरीब, आफ्नोअर्काको भनेर उहाँले विभेद गरेको मलाई थाहा भएन ।” यति
भन्दा–भन्दै पित्ले सुक्सुकाउन थाल्यो, आँखाको आँसुलाई गोजीबाट रुमाल
निकालेर पुछ्दै । सायद उसलाई ईश्वरको रूपमा भएको महामानवको सम्झनाले
पिरोलिरहेको थियो । साँच्चै भन्नु पर्दा मेरो आँखामा पनि आँसु टिलपिल
गरिरहेको थियो । मेरो नजिक बसेकी मेरी श्रीमती साडीको सप्कोले आँसु
पुछिरहेकी थिइन् । सोही समयमा एउटा ठिटोले हातमा नास्ताको ट्रे लिएर
कोठामा प्रवेश ग¥यो । हामी सबै जना नास्ता खान थाल्यौँ ।
“नानी तपाईले विबाहगर्नुभएको छैन ?” नास्ताको गाँस मुखतिर बढाउँदै मेरी
श्रीमतीले उसलाई सोधिन् ।
“अहिलेसम्म गरेको छैन भाउजू ।”
“केटी हेर्नु भएको छ कि ?”
“उहाँले आफ्नै बहिनीकी छोरीसँग कुरा गरिदिनुभएको छ । उनले यही साल
एम.बी.बी.एस. सक्दै छिन् । अनि विवाह हुने निश्चित भएको छ ।”
“भाइ विवाहमा त बोलाउछौ होला नि ?” मैले हाँस्दै सोधेको थिएँ ।
“अब दादा र भाउजू नै त हो नि मेरो अभिभावक, नबोलाउने त
कुरै भएन ।”
“तिम्रो अभिभावक हुने सौभाग्य पाउँदा हामीलाई गर्व हुनेछ ।” गर्वले छाती
फुलाउँदै मैले भनेँ । श्रीमती पनि उसले आफ्नो पन देखाएकोमा हर्षित
भइरहेको थिइनँ । उसको मुहारमा पनि खुसीका रेखाहरू सलबलाइरहेझै लाग्दथ्यो
। ईश्वरको रूप भएको मानिसको फोटोसम्म हेर्ने अवसर प्राप्त भएकोले म
भित्रभित्रै आनन्दित भइरहेको थिएँ । हाम्रो मुलुकको शासन भार
सम्हाल्नेहरूको मन भावना सोच र कर्म गर्ने बानी पनि पित्लेको कर्म दिने
बाबुको जस्तो भएको भए ! आशा राख्दै प्रतीक्षा गरौँ, सायद.......।