16 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
सिर्जनात्मक प्रशिक्षण कार्यक्रमका अध्यक्ष कमल ढकालले मलाई फोन गरेर भन्नुभयो, “भोलि बिहान बालसाहित्यसम्बन्धी निकै महत्वपूर्ण कक्षा हुनेछ, नछुटाउनु होला है मेडम ।” उक्त कार्यक्रमको पहिलो ब्याचको पहिलो विद्यार्थी म नै थिएँ । त्यो दिन २०७१ भदौ ३० गते थियो । म धोबीघाटस्थित आफ्नो निवासबाट बानेश्वरको थापागाउँमा रहेको लेखनकुन्जमा पुगेँ । त्यस दिनका प्रशिक्षक हुनुहुन्थ्यो, बालसाहित्यका आदरणीय लेखक विनय कसजू ।
गोरो अनुहार, फुलेको कपाल र शान्त स्वभाव– पहिलो पटक देख्दा नै मलाई त्यस्तो लाग्यो । विनय सरको नाम सुने पनि भौतिक रूपमा प्रत्यक्ष देखेको त्यसैबेला थियो । उहाँको परिचय कमल सरले दिनुभयो । त्यसपछि विनय सरले प्रशिक्षण कार्यक्रम अगाडि बढाउनु भयो । उहाँको प्रशिक्षण कार्य बिल्कुलै फरक थियो । आफ्नो अनुभव र भोगाइभन्दा पनि कसरी सिकाउने ? साहित्यानुरागीहरूलाई बालसाहित्यकार कसरी बनाउने ? भन्ने उद्देश्य उहाँको थियो । बालकथा किन लेख्नुपर्छ र कसरी लेख्नुपर्छ भन्ने जस्ता गहन कुराहरू गर्दागर्दै त्यसै समयमा थोरै अभ्यास पनि गराउनु भयो । त्यसले गर्दा मलाई बालकथा लेखनमा केही ऊर्जा मिल्यो । मनले भन्यो, “देशको भविष्य भनेका बालबालिकाहरू हुन् । उनीहरूलाई यस समाजमा सही दिशामा हिँडाउनु पर्दछ । असल मार्गमा हिँडाउन बाल सिर्जना गरिन्छ भने म पनि बालसाहित्य किन नलेख्ने ?”
प्रशिक्षण कार्यक्रम दुई घण्टाको भए पनि मलाई दुई मिनेटको जस्तो अनुभव भयो । समय त फुत्तै भागेछ । समय सकिएपछि सबै प्रशिक्षार्थी घर फर्किन थाले । कमल सरले विनय सरलाई खाममा पारिश्रमिक राखेर दिँदै भन्नुभयो, “हजुरलाई अहिले शान्ति मेडमले आफ्नो गाडीमा पु¥याउनु हुन्छ ।” फेरि मछेउ आएर भन्नुभयो, “विनय सरलाई बल्खु छोडिदिनू न मेडम ल ! बिहान हजुरलाई भनेको भए सरलाई लिएर आउनु हुने रहेछ । आखिर बाटो एकैतिर पर्छ । भन्नै भुलेँछु । ल भैहाल्यो अहिलेलाई पु¥याइदिनू । तपाईंको जय होस् ।”
फर्किने क्रममा विनय सरले सोध्नुभयो, “तपाईं के लेख्नुहुन्छ ?”
“कविता लेख्छु सर । अरू त खासै केही लेखेकी छैन । लेख्न मन लाग्छ । के लेखूँ के लेखूँ भइरहँदा डायरी लेख्छु । त्यत्ति नै हो । तर आजको कक्षाले मलाई धेरै ऊर्जा मिलेको छ । आज सरले भनेको सूत्र प्रयोग गरेर म पनि बालकथा लेख्न सक्छु कि भन्ने लागेको छ । सकँुला नि है सर ?”
“किन नसक्नु जत्ति पनि सक्नु हुन्छ । सबैभन्दा ठूलो कुरा मन हो । मनमा इच्छा भएपछि सकिन्छ । त्यसपछि लगनशीलता चाहिन्छ । विस्तारै भित्रबाट आउँछ ।” यति भनेर उहाँ चुप लाग्नुभयो । त्यति कुरा मेरालागि भने गुरुमन्त्र भयो ।
सम्भवतः चालकसँग धेरै बोल्न हँुदैन भनेर हो कि ! अथवा अन्तरमुखी स्वभावको भएकोले हो कि ? बानेश्वरदेखि बल्खुको जाम छिचोल्दै छिचोल्दै हामीहरू साँचल आइपुग्यौँ । उहाँले अगाडिको चोक देखाउँदै भन्नुभयो, “म झर्ने यहीँ हो ।” झर्ने बेलामा भन्नुभयो, “दुई तीनवटा बालकथा लेखेर मलाई पठाइदिनू । म हेर्छु तर प्रीति फन्टमा चाहिन्छ है मलाई त ।”
उहाँसँगको पहिलो झलकबाट नै बाल्यकालमा हराएका मेरा बुबाको झिनो सम्झना आयो । गुमाएका अभिभावक बाटोमै भेट्टाएँजस्तो लाग्यो । त्यस दिनको खुसी अलि बेग्लै थियो, त्यही खुसी लिएर घर पुगेँ ।
मैले रातदिन लगाएर दुईवटा बालकथा लेखेँ । छिट्टै नै प्रीति फन्टमा टाइप पनि सिकेँ । हात राम्रोसँग नबसिसकेकाले हजार शब्द टाइप गर्न तीन घण्टाभन्दा बढी समय लाग्यो । दुईवटा कथा टाइप गरेर एक हप्ताभित्रै सरको मेलमा पठाएँ । यति गर्दा ठूलै युद्ध जितेजस्तो लाग्यो । पठाएको दुई÷तीन दिनमै प्रतिक्रिया आयो, “शान्तिजी ! तपाईंमा बालकथा लेख्ने क्षमता छ । दुवै कथा राम्रा छन् । अभैm अरू लेख्दै जानुहोस् । धेरै धेरै शुभकामना छ ।”
विनय सरको मेल पढेर ठूलो हौसला मिल्यो मलाई । जुनसुकै क्षेत्रमा अघि बढ्न पनि अग्रजको हौसला चाहिँदो रहेछ । त्यसैबेला उहाँ अध्यक्ष रहनुभएको बालसाहित्यसम्बन्धी संस्था बालवाङ्मय तथा अनुसन्धान केन्द्रसँग जोडिने मौका पाएँ र उहाँकै सक्रियतामा विभिन्न ठाउँमा उद्देश्यमूलक बालकथा लेखन कार्यशालामा सहभागी हुने अवसर पनि प्राप्त गरेँ । त्यसले गर्दा बालकथा लेखनमा मेरो कलम अझ माझिदै गयो ।
कम बोल्ने र धेरै काम गर्ने विनय सरको स्वभाव थियो । उहाँ ‘काम नगरी बस्नै मन लाग्दैन’ भन्नुहुन्थ्यो । त्यसैले गर्दा बालवाङ्मय तथा अनुसन्धान केन्द्रबाट हरेक महिना केही न केही कार्यक्रम भइरहन्थ्यो । त्यसले गर्दा हामीहरू सधैँ सक्रिय भइरहन्थ्यौँ ।
विनय सरकै सक्रियतामा उपत्यकाव्यापी बालकथा लेखन प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू भए । त्यसमा मैले पनि सहप्रशिक्षकको रूपमा भाग लिने सुअवसर पाएँ । वास्तवमा बालबालिकालाई प्रशिक्षण दिएर लेखिएका कथाहरू सम्पादन गर्न पाउँदा मैले आपूmलाई गौरवान्वित ठानेकी थिएँ । यसरी आपूm पनि गर्ने र नयाँ पुस्तालाई पनि काम लगाउने उहाँको कला अचम्मको थियो ।
वि.सं. २०७२ चैत ११ गते सात दोबाटोमा बालवाङ्मय तथा अनुसन्धान केन्द्रको बैठक थियो । बैठक सुरु हुनुभन्दा अगाडि उहाँ नजिकैको पुस्तक पसलमा छिर्नुभयो । त्यतिबेला उहाँले एउटा अङ्ग्रेजीमा लेखिएको बालकथा सङ्ग्रह किनेर मलाई उपहारमा दिनुभयो, त्यो दिन मेरो जन्मदिन थियो । एउटा गुरुको उपहार योभन्दा ठूलो अरू के हुनसक्छ र ! त्यस उपहारले मलाई बालसिर्जनामा लाग्न थप प्रेरणा दियो । बेलाबेलामा उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “कसैलाई उपहार दिँदा पुस्तक दिनुहोस् ।” साँच्चै पुस्तक उपहारले मनै सिर्जनशील हँुदोरहेछ भन्ने कुरा मलाई त्यतिबेला महसुस भएको थियो ।
२०७२ सालमै मेरो चितुवालाई झ्याइँकुटी बालकथासङ्ग्रह प्रकाशित भयो । मेरो किताब निस्किँदा उहाँ जति खुसी सायद म पनि भइँन होला । मेरोलागि किताब निकाल्नु ख्यालख्यालको कुरा थियो तर विनय सरका लागि त्यो अत्यन्त महत्वपूर्ण थियो । उहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “एउटा बालसाहित्यकार, त्यसमा पनि महिला बालसाहित्यकारको पुस्तक निस्कनु आपैmमा महत्वपूर्ण कुरा हो, किनकि उनीहरू बालमनोविज्ञान सजिलैसँग बुझ्न सक्ने हुन्छन् ।” कुनै बेलाको बोली असाध्यै प्रिय र कहिल्यै नबिर्सिइने हुन्छन् । पुस्तक निस्केपछि उहाँले बधाई दिँदै भन्नुभयो, “शान्तिजी ! कम्प्युटर र कुर्सी कहिल्यै नछोड्नू होला ।” यो वाक्य पनि मलाई गुरुमन्त्रजस्तै लाग्छ । साँच्चै आजभोलि धेरै बेर कम्प्युटरमा बस्दा पनि विनय सरको वाणीको सम्झना आउँछ, आज उहाँको आशीर्वाद जुन मलाई मिलेको छ ।
अभिभावकत्वको न्यानो घामले तङ्ग्रिन नपाउँदै एकाएक बादलले छेक्दै थियो । सृष्टिको नियम कसले रोक्न सक्छ र ! हाम्रो ऊर्जाका स्रोत, बालवाङ्मय तथा अनुसन्धान केन्द्रका अभिभावकको एकाएक दुःखद् निधनका कारण म झरीले रुझेसरी भएँ । २०७६ को मङ्सिर महीना । उहाँ मेडिसिटी अस्पतालमा बसेको पनि धेरै दिन भइसकेको थियो । त्यतिबेला म कहिले सुनवल र कहिले भरतपुर भएँ । फेरि भेट गर्न नदिने गरेको गुनासो अरू अग्रज र साथीहरूबाट थाहा पाएँ । त्यसैले मन हँुदाहुँदै पनि अस्पताल जान हतारिइनँ । काठमाडौँ आएको बेलामा एक दिन जेसुकै होस् भनेर अस्पताल गएँ । गङ्गा मेडमलाई फोन गरेँ । अस्पतालको लिफ्टमा उहाँका माहिला छोरा दीपङ्कर भेट हुनुभयो । उहाँ बुबासँग विदा मागेर हिँड्नु भएको थियो । बुबाको यस्तो अवस्थामा पनि छोरो परदेश लाग्नुपर्ने कस्तो बाध्यता हँुदो रहेछ भनेर मन त्यसै–त्यसै अमिलो भयो । मनलाई कठोर बनाएर शुभयात्रा भन्दै म बिरामी कोठामा पसेँ । आँखाभरि उर्लेका आँसुलाई आँखाभित्रै दबाएर विनय सरको कारुणिक अनुहार नियालेँ । कहाँ हराएछ है त्यत्रो जाँगर र जोस, जुन आपूm प्रयोग गरेर पनि अरूलाई दिइरहनु हुन्थ्यो । कहाँ हराएछ आँखाको चमक र अनुहारको कान्ति ! त्यत्रो ऊर्जा आज विनय सरको भौतिक शरीरसँगै सुतिरहेको थियो । गङ्गा मेडमले ख्वाउन खोज्दा पटक्कै खान मान्नु भएन । त्यतिबेला उहाँको व्यवहार केटाकेटीको जस्तो देखिएको थियो । मैले त्यतिबेलै आस मारिसकेकी थिएँ । सरलाई सोधेँ, “मलाई चिन्नुहुन्छ ?”
उहाँले चिम्लिएका आँखा खोल्नुभयो र चारैतिर घुमाउनु भयो । मलाई पुलुक्क हेरेर फेरि आँखा चिम्लिएर भन्नुभयो, “शान्ति हो शान्ति ।”
सरलाई भेटेको भोलिपल्ट कोकगोष्ठी परिवारसँग देवघाटको निमन्त्रणामा गएकी थिएँ । मुग्लिङ नपुग्दै विजयराज आचार्य सरको फोन आयो, “हजुर कहाँ हुनुहुन्छ ? विनय सरको स्थिति नाजुक छ । आउनुहोस् न मेडिसिटी अस्पतालमा ।”
विनय सरको अवस्था सुनेपछि एकाएक यात्रारत मन खस्किदै कृष्णभीरको सुक्खा पहिरोजस्तै भयो । बसभरि आदरणीय अग्रज कविहरू हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरूको कविताले सबैलाई जस्तै मलाई पनि आनन्दित बनाइरहेको थियो । मसँग बस्नुभएको थियो सरला खकुरेल आमा । उहाँ विनय सरलाई चिन्नु हुँदैनथ्यो । त्यसैले मेरो मनको विस्फोट उहाँसँग प्रकट गरिनँ । मेरो कविता सुन्ने चाहना त्यसै–त्यसै हराएर गयो । कृष्णभीर कटेर बस अगाडि कुदिरहे पनि मेरो मन भने पछाडि पछाडि दौडिन थाल्यो ।
देवघाट आश्रममा झोला बिसाएर बाहिर निस्किएँ । मन्जुजीको फोन आयो । पक्कै नराम्रो खबर होला । मेरो मनले अड्कल काट्यो । नभन्दै उहाँले भन्नुभयो, “विनय सर अब रहनु भएन ।” मन त थियो डाँको छोडेर रुन तर तीर्थधाममा आएका आदरणीय कविहरूको खुसीलाई बिथोल्न चाहिनँ । त्यसैले मन मात्र चुपचाप रोयो र चुपचाप आँसु पुछ्यो । आवाज आएन । नजिकै रहनुभएकी प्रभा भट्टराई म्यामलाई यो कुरा सुनाएँ । उहाँ पनि तरङ्गित हुनुभयो । शब्दले श्रद्धाभाव प्रकट गर्नुभयो । मलाई अलिकति सास आयो । जे भन्नु छ प्रभा म्यामलाई भन्दै गएँ । दुःख बिसाउँदै गएँ । अरू आदरणीय कविहरूको आनन्दलाई घच्च लगाइनँ । त्यसैले अरू केही बोलिनँ । बेलुकी कार्यक्रम सकिएपछि रमेश खकुरेल बाबालाई सुनाएँ । उहाँले पनि शब्दले समवेदना दिनुभयो ।
भोलिपल्ट बिहानै नदीमा गएँ त्रिशूली र कालीको सङ्गम, जहाँबाट दुवै नदी एउटै नारायणीमा विलीन थिए । जसरी बग्दछन् नदी त्यसरी बग्दछ जिन्दगी । भेट्नु र छुट्नु जीवनकै प्रक्रिया रहेछ । विनय सर, मेरा बालसाहित्यका पिता ! उहाँको भौतिक शरीर नभए पनि उहाँले देखाएको बाटो भएर म निरन्तर यसरी नारायणी भएर बग्न पाऊँ भनी प्रार्थना गरेँ । यस्ता नदीजस्ता निर्मल पितालार्ई अन्जुलीले जल अर्पण गरेर श्रद्धा प्रकट गर्नुबाहेक अरू के नै गर्न सकेँ र !
(धोबीघाट, ललितपुर)