18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
नेपाली समुदायको विवाहमा ‘रत्यौली’ प्रथा एक अत्यन्तै रोचक र सांस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण परम्परा हो। यो विशेषगरी पहाडी क्षेत्रका नेपाली भाषी समुदायहरू, जस्तै गुरुङ, मगर, क्षेत्री, ब्राह्मण, कामी, दमाई, सार्की नेवार, राई, लिम्बु आदि समुदायमा देखिन्छ।रत्यौली एक गाउने, नाच्ने र रमाइलो गर्ने परम्परा हो, जुन विवाहको बेला घरमा हुने महिलाहरू (विशेषगरी दुलहा पक्षका) ले राति (रातो+औली/ओली) गर्ने गर्छन्। यसलाई मात्र महिलाहरूको कार्यक्रम मानिन्छ।प्रायः विवाहको अघिल्लो दिन (दुलहा आउनु अगाडि) वा दुलहा जन्ती समेत दुलही लिन गएको समयमा यो प्रथा गरिन्छ। यो प्रथा माघ–फागुन महिनामा बढी प्रचलन पाइन्छ, विवाहहरूको मौसम भएकाले,विवाहको खुशी साझा गर्ने,परम्परागत गीतमार्फत अनुभव र शिक्षाहरू दिनु।यौन शिक्षा र वैवाहिक जीवनको व्यंग्यात्मक/प्रशिक्षणात्मक प्रस्तुति।सामाजिक एकता र महिलाबीचको आत्मीयता बढाउने गीतहरू गाइन्छन्, जसमा:हास्यव्यङ्ग्य,सामाजिक सन्देश,यौन शिक्षासम्बन्धी संकेतहरू,पारिवारिक सम्बन्धको भूमिका नाचगान र संवाद शैलीमा गाइने परम्परागत लोकभाका हुन्छन्।दुलही र उसको परिवारलाई केन्द्रमा राखेर रमाइलो गरिन्छ।
शहरीकरण र आधुनिकता का कारण कतै यो प्रथा हराउँदै गएको छ, तर धेरै ठाउँमा अझै जीवन्त रूपमा मनाइन्छ।केही ठाउँमा माइक, लाउडस्पिकर, र डान्स कार्यक्रम सहित नयाँ ढंगमा रत्यौली गर्ने प्रचलन छ।रत्यौली नेपाली जातीय संस्कृति र महिला परम्परा को अनमोल हिस्सा हो। रत्यौली परम्परा कसरी सुरु भयो? भन्ने प्रश्नको उत्तर इतिहासको लेखाजोखा र मौखिक परम्परामा आधारित हुन्छ। यो परम्परा कुनै निश्चित पात्र वा मिति सँग सुरु भएको प्रमाणित इतिहास छैन, तर नेपाली समाजको मौलिक सांस्कृतिक जीवनशैली बाट उत्पत्ति भएको मानिन्छ।पुराना समयमा जब विवाहहरू घर–गाउँमै गरिन्थे, महिलाहरूले आफ्नो भावना, अनुभव, सल्लाह र चेतावनी गीतमार्फत व्यक्त गर्ने माध्यम खोजे।रत्यौली त्यसैको एउटा सांस्कृतिक स्वरूप हो, जसले महिला–समूहलाई स्वतन्त्र रूपमा बोल्न, हाँस्न, गाउन र नाच्न दिने वातावरण प्रदान गर्यो।परम्परागत समाजमा महिलाहरूको सामाजिक अभिव्यक्ति सीमित थियो।विवाहको सन्दर्भमा रत्यौली एक खुला मञ्च थियो, जहाँ महिलाहरूले यौन, विवाह, परिवार, दैनिकी जस्ता विषयमा गीत र व्यङ्ग्यमार्फत कुरा राख्न सक्थे।रत्यौलीमा गाइने गीतहरू लोकगीतका रूप मा पुस्तौँ–पुस्तासम्म आइरहेका छन्।गीतहरू प्रायः अनुभवजन्य, शिक्षामूलक, व्यङ्ग्यात्मक र माया–प्रेम मिश्रित हुन्छन्। नाम ‘रत्यौली’ को सम्भावित व्युत्पत्ति:‘रात’ + ‘औली’ (औली = रमाइलो गर्ने, नाचगान गर्ने)रातको समयमा महिलाहरूले रमाइलो गर्ने परम्परा भन्ने अर्थमा यो शब्द विकसित भएको अनुमान गरिन्छ।रत्यौली ऐतिहासिक रूपमा उल्लेखित छैन, तर मौलिक रूपमा विकासित रहेको छ।कुनै शास्त्रीय ग्रन्थमा रत्यौलीको प्रत्यक्ष उल्लेख छैन।तर नेपाली समाज, विशेषतः पहाडी समुदायहरू (गुरुङ, मगर, क्षेत्री, ब्राह्मण, लिम्बु, राई, नेवार) मा यसको मौलिक विकास भएको मानिन्छ।रत्यौली परम्परा कुनै व्यक्ति विशेष वा घटनाबाट सुरु भएको होइन, तर यो नेपाली महिलाहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक, र भावनात्मक जीवनबाट उत्पन्न भएको मौलिक सांस्कृतिक परम्परा हो। यो एक सामूहिक महिला–अभिव्यक्तिको मंच हो, जुन समयसँगै परिवर्तन हुँदै आजसम्म जीवित रहन सफल भएको छ।रत्यौली परम्परा सीधै पौराणिक ग्रन्थहरू (जस्तै: वेद, पुराण, रामायण, महाभारत) मा उल्लेख गरिएको छैन। तर यसका भाव, शैली र उद्देश्यहरू भने पौराणिक कथाहरूमा पाइने नारीहरूका उत्सव, गान, र नाचगानका रूप सँग मेल खान्छन्।यस्ता केही प्रसङ्गहरूबाट रत्यौली जस्तै परम्पराको सांस्कृतिक पृष्ठभूमि बुझ्न सकिन्छ:
१. महाभारतमा स्त्रीहरूको नाचगान।द्रौपदीस्वयंवर, उपवास–उत्सव, र राजसूय यज्ञ आदि अवसरहरूमा महिलाहरूले आपसमा गाएको, हाँसेको र रमाइलो गरेको उल्लेख पाइन्छ।यस्ता अवसरहरूमा महिला पात्रहरूको आपसी संवाद र गान रत्यौलीजस्तै लाग्ने परम्परागत शैली देखिन्छ।रत्यौलीमा केही अश्लीलता पनि देखिने गर्दछ।रत्यौलीमा प्रायः अश्लीलता देखिनुको मुख्य कारण भनेको यो महिला–मात्रि खुल्ला मञ्च हुनु हो, जहाँ सामाजिक बाध्यता भन्दा आ–आफ्नो अनुभव, भावना र चिन्ता बोलचालको शैलीमा व्यक्त गरिन्छ। नेपाली समाजमा यौन सम्बन्धित विषय–वस्तु खुलेर राख्ने अवसर कमै पाइँथ्यो।रत्यौलीले महिलाहरूलाई “घरभित्रै, साथीहरूबीच” खुलेर बोल्ने र हास्य–व्यङ्ग्य मार्फत आफ्नो जिज्ञासा र चिन्ता व्यक्त गर्ने अवसर दिन्छ।रत्यौली गीतहरूमा प्रयोग हुने शब्द–सङ्केतहरूमा प्रायः द्वेतार्थ (डबल मीनिङ) हुन्छ—सामान्य अर्थ र यौन संकेत दुवै।यसले श्रोताहरूलाई होशियार भएर ध्यान दिन बाध्य पार्छ र गीत–कवितामा रमाइलो थपिन्छ।धेरै रत्यौली गीतले वैवाहिक जीवनका जोखिम, प्रसूति–स्वास्थ्य, दुलहीको नयाँ भूमिकाः पत्नी/सासु–ससुरा सँगको व्यवहार जस्ता संवेदनशील विषय उठाउँछन्।अश्लील लय र गम्भीर सन्देश मिलेर पुराने पुस्तादेखि नयाँ पुस्तासम्म जागरूकता ल्याउन मद्दत गर्छ।विवाहको तनाव, घर–परिवारका जिम्मेवारीका कुरा यस्ता हल्का–फुल्का अश्लील गीत ले अलि ‘हँस्न–ठट्टा’ को वातावरण तयार पारेर तनाव कम गर्छ। महिलाबीचको आत्मीयता र सहभागिताबोधलाई झन मजबुत बनाउँछ।ग्रामीण सन्दर्भमा संकेतमै कुरा चल्थ्यो; तर शहर–कालिन प्रयोगमा माइक, स्पीकर, र यूट्युबमार्फत थप खुलेर र स्पष्ट अश्लीलता प्रस्तुत गरिने भयो।सांस्कृतिक ईमानदारी र नाच–गानलाई ‘मनोरञ्जन उद्योग’ को रूप दिन थालेपछि त्यो सीमा नागिएको पाइँदैछ।रत्यौलीको अश्लीलता केवल ‘विकृतता’ होइन, यो महिला–समूहको स्वतन्त्र अभिव्यक्ति, शिक्षा–सचेतना, र मनोरञ्जन को मिश्रण हो। संस्कृति र मर्यादा बीच सन्तुलन मिलाएर यसको मौलिक उद्देश्य—“साझा भावना व्यङ्ग्यको साथ बाँड्ने”—कुरालाई जगेर्ना गर्दा नै रत्यौलीको सार बच्न सक्छ। ती सबै परम्पराहरूको केन्द्रबिन्दु हुन्छ—विवाहको बेला महिलाहरूबीच रमाइलो, नाचगान र सांस्कृतिक अभिव्यक्ति। विवाहमा हाम्रो नेपाली/ गोरखा समुदाय जस्तो रत्यौली परम्परा जस्तै प्रकारको परम्परा अन्य समुदायहरुमा पनि रहेको छ र यहाँ केही उदाहरण प्रस्तुत गरिएको छ -गौना गीत: विवाहको बेला वा त्यसपछि महिलाहरूबीच गाइने गीतहरू जसमा यौन संकेत, व्यङ्ग्य र दाम्पत्य जीवनका अनुभवहरू समेटिएका हुन्छन् गौना गीत उत्तर प्रदेश, बिहार र राजस्थान का ग्रामीण महिलाहरूले रत्यौलीजस्तै प्रकारले संकेतात्मक गीतहरू गाएर गर्छन्।यस्ता गीतमा पनि, हास्य, व्यंग्य र सामाजिक सन्देशहरू हुन्छन्।
२. बंगाली समाजमा रहेको सजनबाडी परम्परा – विवाहको पूर्वतयारीका बेला महिलाहरूले गाउने "साजनबाड़ी" गीत र "गयनागान" ले रत्यौलीको स्थान लिन्छ।बधूलाई केन्द्रमा राखेर मायालु, व्यङ्ग्यात्मक, कहिलेकाहीँ अश्लील गीतहरू पनि गाइन्छन्।विशेष गरेर शुभ दिनमा महिलाहरूको जमघटमा यस्तो रमाइलो गरिन्छ।
३. थारू समुदाय “संघिनी गीत”-विवाह समारोहमा थारू महिलाहरूले गाउने संघिनी गीतहरू पनि रत्यौलीजस्तै सामाजिक र यौन व्यवहारको संकेत गर्ने गीत हुन्।केही गीतहरूमा नयाँ दुलहीलाई शिक्षा दिने, सासु–बुहारी सम्बन्धको चित्रण गरिन्छ।
४. मिथिला / मैथिली परम्परा – “सामदाउन” गीत -विवाह वा तीजका बेला मैथिली महिलाहरूले गाउने सामदाउन गीतहरू हास्य, व्यङ्ग्य र यौन संकेतले भरिएका हुन्छन्।रत्यौलीजस्तै यस्ता गीतहरू पनि केवल महिलाहरूबीच गाइन्छन्, र लाज, संकोच नभई खुल्लापन पाइन्छ। ५. मारवाड़ी / राजस्थानी समाज – “बन्ना बन्नी गीत”।बन्ना–बन्नी (दुलाहा–दुलही) गीतहरूमा अश्लीलता, व्यङ्ग्य र व्यावहारिक सन्देश मिसाइएका हुन्छन्।दुलहीका सन्दर्भमा ससुराली घरमा हुने व्यवहार, वैवाहिक सम्बन्ध आदिको रमाइलो शैलीमा चित्रण हुन्छ। रत्यौली परम्परा, यद्यपि एक रमाइलो र महिला–केन्द्रित सांस्कृतिक अभ्यास हो, तर केही घटनाहरूमा यसले झै-झगडा, विवाद र सामाजिक तनाव पनि उत्पन्न गरेको पाइन्छ। विशेषतः अश्लीलता, व्यक्तिगत टिप्पणी, जातीय संवेदनशीलता, वा मर्यादाको उल्लङ्घन जस्ता विषयहरूले रत्यौलीमा विवाद ल्याउने गर्छन्
१. अत्यधिक अश्लीलता र व्यक्तिगत टिप्पणीले झगडा पनि हुने गर्दछ।रत्यौली गीतहरूमा व्यक्तिगत नाम, पारिवारिक सम्बन्ध, वा दुलाहा-दुलहीको शारीरिक बनावट को मजाक गरिँदा त्यसले मानहानी महसुस गराउने सम्भावना हुन्छ।कतिपय स्थानमा गीतमा प्रयोग भएका अश्लील संकेत वा व्यङ्ग्यका कारण दुलही पक्ष र दुलाहा पक्षबीच झगडा पनि भएको छ।
२. जातीय र धार्मिक टिप्पणीले विवाद -केही गीतहरूमा जातीय र धार्मिक सन्दर्भमा व्यङ्ग्य वा आलोचना गर्न खोज्दा विवाद उत्पन्न हुन्छ।नेवार, दलित, मुस्लिम समुदाय माथि गाइएका गीतहरू कतिपय स्थानमा विवादास्पद बनेका छन्।
३. मदिरा सेवन र माइक–स्पीकर प्रयोगले नियन्त्रण गुमाउनु -धेरै ठाउँमा रत्यौलीमा पुरुषहरू घुस्ने, मदिरा सेवन गर्ने, वा रातभरि लाउडस्पीकर बजाउने कारणले छिमेकीसँग झगडा हुने गरेको घटनाहरू पनि धेरै ठाउँहरूमा आएको छ।रत्यौली परम्परामा केवल महिलाहरूको सहभागिता रहनु पर्ने मानिन्छ। तर कतिपय स्थानमा पुरुषहरूले चुपचाप भिडियो रेकर्ड गर्नु, सोसल मिडियामा पोस्ट गर्नु आदि गर्दा सामाजिक अपमान र झगडा भएको घटना पनि प्रकाशमा आएको छ।रत्यौली सांस्कृतिक, मनोरञ्जनात्मक र अभिव्यक्तिको साधन हो तर यदि:मर्यादा नाघियो,व्यक्तिगत आलोचना गरियो,जातीय/धार्मिक संवेदनशीलता भंग गरियो,मादक पदार्थ र रेकर्डिङको दुरुपयोग भयो भने त्यसले झै–झगडा, सामाजिक दूरी, सम्बन्ध विच्छेद र यहाँसम्म कि कानुनी विवाद पनि निम्त्याउन सक्छ।
विवाहमा सीलोक परम्परा -
नेपाली समाजको विशेषगरी गाउँ–घरको लोकजीवनमा प्रचलित एउटा पुरानो, सम्वेदनशील र भावनात्मक गीत–संस्कार सिलोक परम्परा हो। विवाहजस्ता शुभ अवसरहरूमा गाइने सीलोक गीतहरूले समाज, सम्बन्ध, प्रेम, वियोग, बिदाइ, आशीर्वाद आदि विषयलाई लयात्मक रूपमा प्रस्तुत गर्छन्।सोलोक (वा सीलोक) परम्परा कहिलेदेखि सुरु भयो? भन्ने प्रश्नको ठ्याक्कै लिखित ऐतिहासिक प्रमाण छैन, किनभने यो परम्परा लोकसंस्कृति अन्तर्गत पर्छ — जुन प्रायः मौखिक रूपमा पुस्तौंदरपुस्ता सर्ने हुन्छ। तर सांस्कृतिक इतिहास, मौखिक परम्परा र सामाजिक संरचनाका आधारमा यसको उत्पत्ति र विकासको अनुमान गर्न सकिन्छ।सोलोक परम्परा कहिले सुरु भयो? भन्ने कुरा खोज्दा यो प्रथा प्राचीन मौखिक परम्पराबाट उदय भएको मानिन्छ।सोलोक/सीलोक परम्परा नेपाली आदिवासी र पहाडी समुदाय (जस्तै: मगर, गुरुङ, राई, लिम्बू, थारू, छेत्री, बाहुन, कामी, दमाई, सार्की, सन्यासी, नेवार आदि) बीच प्रचलित पुराना मौखिक गीत–संस्कारबाट उत्पन्न भएको मानिन्छ।खासगरी विवाह, मेलापात, चाडपर्व, मृत्यु संस्कार, प्रेम र बिछोड जस्ता अवसरहरूमा लयबद्ध शैलीमा भावना व्यक्त गर्ने अभ्यास निकै पुरानो छ। सीलोक परम्परा वैदिक संस्कारभन्दा पृथक रहेको छ।हिन्दू वैदिक परम्परा जस्तो विधिवत् मन्त्र–पाठमा आधारित नभई, सोलोक भाव–आधारित, सरल र मानवीय अनुभूतिको मौखिक काव्य हो।यसले जनजीवनमा मौन रूपमा विकसित सामाजिक व्यथा, प्रेम, हर्ष र वियोगलाई लयको भाषामा प्रस्तुत गर्छ।सीलोकहरू प्राचीन शासक वर्ग वा कागजी दस्तावेजमा खासै उल्लेख हुँदैनन्, तर लोकगायकहरू, संस्कृतिकर्मीहरू र जनसाहित्यमा यसको उपस्थिति पुरानै समयदेखि देखिन्छ।गन्धर्व जाति, सारङ्गी वादन, र गाउँले रात्रिभोजमा गाइने लोकगीतहरूको स्रोतलाई सोलोककै उत्पत्तिसँग जोड्न सकिन्छ।अहिलेको समय र विवाहमा सिलोक प्रथा को सम्बन्ध हेर्दा यो परम्परा रूपान्तरणको चरणमा रहेको देखिन्छ। सिलोक (वा सोलोक) प्रथा नेपाली विवाह संस्कृतिको एक मौलिक सांस्कृतिक गहना भए पनि आधुनिक समयले यसको अभ्यास, महत्व, र शैलीमा कयौं परिवर्तन ल्याएको छ।सिलोक भनेको विवाहजस्ता अवसरमा गाइने भावनात्मक, करुण, प्रेमयुक्त वा व्यङ्ग्यात्मक लोकगीतहरू हुन्।विशेषतः दुलहीको बिदाइ, जन्तीको स्वागत, सासु–बुहारी संवाद, आदि प्रसंगहरूमा गाइन्छ।केही ग्रामीण क्षेत्रहरूमा दुलहीको बिदाइमा महिलाहरू आँशु झार्दै सिलोक गाउने परम्परा अझै कायम छ।सासु–बुहारीबीचको माया/व्यङ्ग्य/सम्भाषणमा आधारित गीतहरू अझै पनि सुनिन्छन्।शहरीकरण, व्यस्त जीवनशैली, आधुनिक विवाहको छोटोपन ले सिलोक गाउने समय र मनस्थिति नै हटाइरहेको छ।ठूला ठूला होटल वा रिसोर्ट तिर विवाह गर्दा सिलोकलाई उपहास वा लाज मान्ने प्रवृत्तिको रूपमा देखापरेको छ।लोकसाहित्यिक महोत्सवहरूमा विवाह सिलोक प्रस्तुत गरिन्छ। सिलोक परम्परा अहिले हराउँदै छ, तर अझै पूर्णरूपमा मरेको छैन।यो सिर्जनशील लोक परम्परा हो, जसलाई आधुनिक समयमा पनि थप सजीव, साहित्यिक र सांगीतिक शैली मा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ।यसको संरक्षणको जिम्मेवारी हाम्रै पुस्ता र संस्थागत प्रयासहरू ले लिनुपर्ने बेला आएको छ।
विवाहमा नौ मती बाजा -
नेपाली परम्परागत विवाह संस्कृतिमा एक पवित्र, सांगीतिक र सांस्कृतिक गरिमा बोकेको बाजागाजा प्रणाली हो। यो विशेषगरी हिन्दू पहाडी समुदायहरू (विशेषतः क्षेत्री, ब्राह्मण, मगर, नेवार, गुरुङ आदि) मा शुभ कार्यमा बजाइने बाजाको समूह हो।"नौ मती" भन्नाले "नौ प्रकारका बाजा" भन्ने जनाउँछ।यी नौ बाजाहरू सँगसँगै बजाइने हुँदा यसलाई "नौमती बाजा" भनिन्छ। आधुनिक समय र नौ मती बाजा बारे कुरा गर्दा अघिल्लो पुस्तामा नौ मती बाजा अनिवार्य जस्तो थियो तर अहिले DJ, स्पीकर, ब्याण्ड ले स्थान लिन थालेको छ।तर गाउँ–घर र धार्मिक परिवारहरूमा अझै पनि नौ मती बाजाको महत्व उच्च छ।केही सांस्कृतिक समूहहरूले अब बजारमा नौं मती बाजा भाडामा दिने सेवा सुरु गरेका छन्, जसले यस परम्परालाई जोगाउन मद्दत पुर्याएको छ।विवाहमा नौ मती बाजा नेपाली परम्पराको शुभ ध्वनि, सांस्कृतिक गौरव, र समाज–धर्मसँगको गहिरो सम्बन्धको प्रतिक हो।यो परम्परा केवल बाजा नभई सम्बन्ध, सद्भाव, परम्परा र पवित्रता सँग जोडिएको ध्वनि–संस्कार हो। नेपाली समुदायमा नौ मती बाजा (नौमती बाजा) कहिले देखि बजाउन थालियो भन्ने प्रश्नको ठोस ऐतिहासिक मिति त छैन, तर विभिन्न सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र मानवशास्त्रीय स्रोतहरूबाट हेर्दा यसको उत्पत्ति कम्तीमा पनि ५–६ शताब्दी पुरानो देखिन्छ। नौमती बाजा नेपाली समाजको मौलिक सांगीतिक परम्परा हो, जसले विवाह, पूजा, जात्रा र अन्य शुभ कार्यमा धार्मिकता, उत्सव र सामाजिक एकता को संकेत दिन्छ।राजवंशीय शासनकाल (जस्तै: गोरखा, काशीपुर, पाल्पा, भक्तपुर) मा दरबार, राजकाज, र सांस्कृतिक पर्वहरूमा बाजागाजाको परम्परा थियो।मल्लकालमा काठमाडौं उपत्यकामा बाजा–गाजा बिना कुनै सांस्कृतिक वा धार्मिक कार्य मान्य थिएन।नौ प्रकारका बाजा सँगै बजाउने प्रथा यही समयदेखि व्यवस्थित हुन थाल्यो भन्ने अनुमान गरिन्छ।
विवाहमा खाँडो जगाउने परम्परा
खाँडो जगाउने" परम्परा नेपाली समाज, विशेषगरी पहाडी क्षेत्रका ब्राह्मण, क्षेत्री तथा अन्य हिन्दू जातिहरूमा प्रचलित एक पुरानो र प्रतीकात्मक धार्मिक लोक संस्कार हो, जुन विवाह समारोहमा सम्पन्न गरिन्छ। यो परम्परा विवाहका दिन वा विवाहको पूर्वसन्ध्यामा गरिन्छ, र यसको मूल उद्देश्य कुल देवता, पितृ र स्थान देवीदेवताहरूको आशिर्वाद प्राप्त गर्नु हो।"खाँडो" भन्नाले एउटा विशेष प्रकारको पूजा थाल वा थलो हो, जहाँ देवी–देवता र पितृहरूको पूजा गरिन्छ, अनि त्यहाँ खाँडो खनिन्छ (प्रायः जमिनको सानो भाग खनेर पूजा गर्ने)।"जगाउने" भन्नाले देवताहरूलाई स्मरण गरी उनीहरूको जागरण गराउने क्रिया बुझिन्छ। यसले संकेत गर्छ कि देवताहरू जागून् र विवाहमा आशीर्वाद दिउन्।खाँडो जगाउने परम्पराको उद्धेश्य कुलदेवता र पितृहरूको आशीर्वाद प्राप्त गर्ने।विवाह समारोह निर्विघ्न र सफल होस् भन्ने कामना।घरको आँगन वा थलो शुद्ध पार्ने र देवी-देवतालाई आमन्त्रण गर्ने।खाँडो जगाउने परम्पराको प्रक्रिया यसप्रकारको रहेको छ - घरको आँगन, तुलसीको वरिपरि, वा कुनै पवित्र ठाउँमा खाँडो (सानो खाल्डो वा पूजा थलो) बनाइन्छ।खाल्डो खन्ने -एकजना पूजारी वा घरको जेठो पुरुषले पूजासँगै थोरै जमिन खन्छन्।पूजा सामग्री-फूल, अक्षता, दही, दुबो, जनै, सुपारी, धूप, दीप, र विशेष गरी पिठो वा रातो माटो प्रयोग हुन्छ।देवता स्मरण-कुलदेवता, पितृ र अन्य स्थान देवी-देवताहरूको नाम उच्चारण गरेर आह्वान गरिन्छ।नैवेद्य अर्पण-पकवान, फलफूल, र अक्षता अर्पण गरिन्छ।टीका र प्रसाद वितरण-उपस्थित सदस्यहरूलाई टीका लगाइन्छ र प्रसाद बाँडिन्छ।मानिन्छ कि यसले नकारात्मक शक्तिहरू हटाउँछ, घर पवित्र बनाउँछ र विवाह सफल पार्छ।आजकाल सहरहरूमा जमिन खन्ने परम्परा कम हुँदै गइरहेको छ, तर प्रतीकात्मक रूपमा पूजा गर्ने चलन जारी छ।विशेषगरी पूजारी वा पण्डितको निर्देशनमा यो कार्य हुन्छ। "खाँडो जगाउने" परम्परा नेपाली विवाह संस्कारको एक महत्वपूर्ण धार्मिक र लोक पक्ष हो। यसले विवाहलाई आध्यात्मिक ऊर्जा र सांस्कृतिक गहिराइ दिन्छ। यो परम्परा देवताप्रतिको श्रद्धा, पितृप्रतिको सम्मान, र संस्कृतिप्रतिको लगाऊ रहेको छ।
"विवाहमा कसार बाट्ने परम्परा"-
कसार बाट्ने" परम्परा नेपाली समाजमा विशेष रूपमा ब्राह्मण, क्षेत्री र अन्य पहाडी समुदायहरूमा प्रचलित छ। यो परम्परा विवाह समारोहको एक रमाइलो, सांस्कृतिक र सामूहिक सहभागिता दर्शाउने भाग हो। "कसार" भन्नाले खास किसिमको परिकार, प्रायः भुटेको चामल, चिनी वा गुड मिसाएर बनाइएको मीठो खाद्यपदार्थ जनाइन्छ।“कसार बाट्ने” भन्नाले दुलही वा दुलाहा पक्षका आफन्तहरूले पाहुनाहरूलाई कसार बाँड्ने वा खुवाउने कार्य जनाइन्छ। यो प्रायः विवाहको मुख्य दिन वा अघिल्लो दिन हुने भोजको अवसरमा गरिन्छ।कसार भन्नाले पारम्परिक रूपमा भुटेको चामलको पिठोमा चिनी, घिउ, खोया वा तिल मिसाएर बनाइएको मीठो परिकार हो। कसार विवाहको पूजा वा शुभ अवसरमा अर्पण गरिने र बाँडिने चिज हो।कसार बाट्ने परम्पराको उद्देश्य शुभकामना दिने रहेको छ यस सङ्गै विवाहको खुशीमा सहभागी पाहुनाहरूलाई मिठो परिकार बाँडेर शुभकामना दिने।कसारलाई देवी–देवतामा अर्पण गरेर प्रसादको रूपमा बाँडिन्छ।पाहुनाहरूलाई विशेष सम्मान र स्नेह देखाउने सांस्कृतिक अभ्यास पनि मानिन्छ।कसार तयार गर्ने:विवाहअघि घरका दिदीबहिनी, आमाहरू मिलेर कसार बनाउँछन्। यसमा भुटेको चामलको पिठो, घिउ, चिनी/गुड, तिल, आदि प्रयोग हुन्छ।पूजापछि या भोजपश्चात दुलाहा वा दुलहीको परिवारका सदस्यले कसार ससाना पात या पोकामा राखेर पाहुनाहरूलाई बाँड्छन्।कतिपय ठाउँमा दुलही पक्षकी आमाले खास पाहुनालाई आफ्नै हातले कसार बाँड्ने परम्परा हुन्छ। ती कसारहरु टीका र आशीर्वादसहित बाँड्ने चलन रहेको छ। केही ठाउँमा कसार बाँड्दै गर्दा पाहुनालाई टीका लगाइन्छ र आशीर्वाद दिइन्छ।कसारलाई शुभ र पवित्र अन्न (प्रसाद) मानिन्छ।यसले पवित्रता, स्नेह र सहभागिता को सन्देश दिन्छ।अहिले सहर क्षेत्रमा कसारको सट्टा मिठाई, चकलेट वा तयार प्रसाद बाँडिने चलन बढेको छ।तर ग्रामीण क्षेत्रमा अझै पनि पारम्परिक कसार बाट्ने परम्परा जीवित छ।कसार बाट्ने परम्परा" नेपाली विवाह संस्कारको एक सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक मूल्य बोकेको अङ्ग हो। यसले पाहुनाप्रतिको सम्मान, विवाहको पवित्रता र समाजमा एकता दर्शाउँछ।यो परम्परा केवल परिकार बाँड्ने मात्रै नभई, स्नेह बाँड्ने र सम्बन्ध बलियो बनाउने परम्परा हो।
बेहुला बेहुली माझ जुठो सार्ने परम्परा -
नेपाली भाषी समाजमा विवाह एक अत्यन्त पवित्र र सामाजिक संस्था हो। यसमा अनेकौँ धार्मिक, सांस्कृतिक र परम्परागत कार्यहरू गरिन्छ। तिनै परम्परामध्ये एक हो "जुठो सार्ने" परम्परा, जुन विशेष रूपमा बेहुला र बेहुलीबीचको पहिलो साझा कार्यको प्रतीक हो।यो परम्परा विवाहको मुख्य विधि (सात फेरा, सिन्दूर, पोते) पछि सम्पन्न गरिन्छ, र यसले बेहुला–बेहुलीको आर्थिक र पारिवारिक सहकार्यको सुरुवात जनाउँछ।"जुठो" भन्नाले पहिल्यै प्रयोग भएको (अर्थात् खाइसकेको) खाना वा भाँडो जनाउँछ।"सार्ने" भन्नाले त्यसलाई अर्को जनाले लिने, छुनु, वा साटासाट गर्नु हो।यस परम्परामा बेहुलीले खाएको केही खानेकुरा बेहुलाले पनि खाने वा साटासाट गर्ने चलन हुन्छ।यस परम्पराको उद्धेश्य एकता र अपनत्वको संकेत रहेको छ -अबदेखि बेहुला–बेहुली एउटै जीवन बाँड्नेछन् भन्ने संकेत।साझेदारीको प्रारम्भ: -भौतिक र भावनात्मक सहकार्यको आरम्भिक रूप।लाज, संकोच हटाउने माध्यम:नवदाम्पती बीचको झिझक हटाउने रमाइलो तरिकाको सामाजिक अनुमति।धार्मिक विश्वास:यो कार्यले नयाँ सम्बन्धलाई अटुट बनाउने विश्वास गरिन्छ।जुठो सार्ने परम्पराको प्रक्रिया: -परिकार तयार गर्ने:प्रायः मिठो परिकार जस्तै दही, लड्डु, खीर, वा अन्य परिकार प्रयोग गरिन्छ।बेहुलीले पहिले खाने:बेहुलीले त्यो परिकारबाट केही खाएर बाँकी बेहुलालाई दिन्छिन्।बेहुलाले लिने र खाने:बेहुलाले त्यो जुठो खाने कुरा लिएर खाने गर्छन्। कतै-कतै बेहुलाले पनि फेरि बेहुलीलाई दिन्छन् ।सामाजिक रमाइलो:यो बेला वर–वधुका साथीहरू, दिदीबहिनी वा ज्वाइँहरूले रमाइलो गर्छन्, गाली ठट्टा चल्छ। सांस्कृतिक महत्त्व: -यो संकोचबाट सहजीकरणतर्फको यात्रा हो।यसले जनाउँछ कि अब उनीहरू एकअर्काको जीवन, खाना, सुख–दुख सबैमा साझा हुनेछन्।अहिले सहरिया विवाहहरूमा यो परम्परा कहिले काँही छुटिन्छ, तर रमाइलो बनाउने उपायको रूपमा अझै अभ्यास गरिन्छ।कहिलेकाहीं यो फोटोशूट वा भिडियो मुभमेन्ट को रूपमा पनि संलग्न गरिन्छ।बेहुला–बेहुलीले जुठो सार्ने परम्परा विवाहको केवल धार्मिक नभई भावनात्मक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक सन्देश दिने एउटा रमाइलो तर पवित्र विधि हो।यो परम्परा साझा जीवनको स्वीकृति, परस्पर अपनत्व र नयाँ सम्बन्धको सुदृढ आरम्भ को प्रतीक हो।
विवाहमा बाटो छेक्ने परम्परा -
नेपाली समाजमा प्रचलित एक रमाइलो र सांस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण परम्परा हो। यो प्रथा विभिन्न जातजाति र क्षेत्रअनुसार फरक–फरक ढंगले मनाइन्छ, तर यसको मूल उद्देश्य प्रायः उस्तै हुन्छ — विवाहको खुशीमा सहभागी हुँदै रमाइलो गर्नु, केही रस्म तथा मनोरञ्जनात्मक झल्को दिनु।विवाह समारोहको क्रममा बेहुला पक्ष जन्ती लिएर बेहुलीको घर (वा विहेको स्थल) पुग्दा, बेहुली पक्षका आफन्त, छरछिमेकी वा साथीहरूले बाटो छेकेर रोक्छन्। त्यसपछि रोक्नेलाई बेहुला पक्षले केही दक्षिणा, नगद, मिठाइ, खाजा, वा रमाइलो शब्दमार्फत 'राजी' पार्नुपर्छ। बाटो छेक्ने परम्पराको उद्धेश्य – विवाहमा हाँसो–ठट्टा, गीत–संगीत र आपसी सद्भाव बढाउने,दाइजो वा दिदीबहिनीको हक याद गराउने - कतिपय समुदायमा बाटो छेक्दा बेहुली पक्षका दिदीबहिनीले “हामीले पनि बेहुली हुर्काएका हौं” भनेर “दाइजो” जस्तै स्वरूपमा केही लिने परम्परा हुन्छ। यो प्रथा खस समुदायमा प्रचलित रहेको छ यस सङ्गै नेवार समुदायमा पनि यसप्रकारको प्रथा रहेको छ,लिम्बु, राई, मगर आदि जनजातिहरूमा पनि स्थानीय शैलीमा बाटो छेक्ने वा रस्म गर्ने चलन पाइन्छ।आजको समयमा बाटो छेक्ने परम्परा रमाइलो, हाँसो–ठट्टा र फेसबूक/इन्स्टाग्राममा भिडियो बनाउने अवसर पनि बनेको छ। केही ठाउँमा यसलाई बढ्ता "धन लिने" माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्दा आलोचना पनि हुने गरेको छ।बाटो छेक्ने परम्परा नेपाली विवाह संस्कृतिको एक रमाइलो पक्ष हो, जसले सामूहिकता, हास्य र परम्परागत बन्धन झल्काउँछ। यस्ता परम्परालाई समय अनुसार परिमार्जन गर्दै संरक्षण गर्नु आवश्यक छ।
विवाहमा जन्तिको रूपमा गएको भात्खौरे परम्परा -
नेपाली समाजमा एक प्राचीन र सांस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण परम्परा हो। यो परम्परा विशेष गरी खस–आर्य समुदाय (जस्तै: नेपाली, बाहुन, क्षेत्री) मा देखिन्छ, तर अन्य जातजातिमा पनि विभिन्न स्वरूपमा पाइन्छ।“भात्खौरे” भन्ने शब्द दुई भागमा विभाजित गर्न सकिन्छ —भात = खानाको मुख्य अंश (चामलको परिकार)खौरे = खाऊ भन्ने आग्रह।यस अनुसार, भात्खौरे भन्नाले जन्तीलाई विशेष आतिथ्यसहित भोजन गराउने परम्परा लाई जनाउँछ। यो परम्परा बेहुली पक्षबाट जन्ती पक्षलाई सम्मानपूर्वक भोजन गराउने रूपमा देखिन्छ।जन्ती स्वागत:बेहुला र जन्तीहरू बेहुलीको घर वा विवाह स्थलमा आइपुगेपछि स्वागत गरिन्छ।भात्खौरे भोजन:एक विशेष समयमा जन्तीहरूलाई लामबद्ध गराएर विशेष पकवानसहितको भोजन दिइन्छ। परिकारमा भात, मासु, दाल, अचार, तरकारी, मिठाइ आदि समावेश हुन्छन्।परम्परागत शिष्टाचार:खाना खुवाउने बेलामा बेहुली पक्षका नातेदार (विशेषतः महिला सदस्यहरू) ले "खानुहोस्, खानुहोस्" भन्दै जन्तीलाई सादर भोजन गराउँछन्। यो आफ्नै खालको सांस्कृतिक व्यवहार हो।कतिपय ठाउँमा भात्खौरे परम्परामा खाना पछि दक्षिणा वा सानो उपहार दिने प्रचलन पनि हुन्छ। यो प्रथा जन्तीलाई आदरपूर्वक स्वागत गर्ने संस्कार हो।सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने माध्यम हो।समूहमा खाने संस्कारको झल्क -एकसाथ बसेर खाने चलनले नेपाली समाजको सामूहिकता र मेलमिलाप झल्काउँछ।आजकल केटरिङ सिस्टम आएपछि परम्परागत भात्खौरे केही ठाउँमा हराउँदै गएको देखिन्छ। तर, ग्रामीण र परम्परागत समुदायहरूमा यो अझै जीवित छ।भात्खौरे परम्परा नेपाली विवाह संस्कृतिको एक अभिन्न अंग हो, जसले अतिथिसत्कार, आपसी सम्बन्ध र साझा संस्कृतिको सौन्दर्य प्रस्तुत गर्छ। यस्ता परम्परालाई सम्मानका साथ आधुनिक परिवेशमा पनि संरक्षण गर्नु आवश्यक छ।
दार्जिलिङ