18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
डाक्टर जगत क्षेत्रीको पूरा नाम जगतकुमार क्षेत्री हो। उहाँको जन्म वि.सं. १९९३ साल भदौ ७ गते (सन् १९३६ अगस्ट २३) दार्जीलिङ सहर नजिकैको चाँदमारी नामक स्थानमा भएको थियो। उहाँका पिता नैनसिंह क्षेत्री दार्जीलिङ जिल्ला अदालतमा कार्यरत थिए भने माता पद्मावती क्षेत्री थिइन्। प्रारम्भिक शिक्षा दार्जीलिङ नगरपालिका बाल उच्चतर विद्यालयबाट प्राप्त गरेका उहाँले त्यसपछि सन्त रोबर्ट उच्च माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययन गरे र त्यहीँबाट म्याट्रिक परीक्षा उत्तीर्ण गरे। त्यसपश्चात दार्जीलिङ सरकारी महाविद्यालयबाट आई.ए. तथा वि.सं. २०१५ मा सन्त जोसेफ महाविद्यालयबाट स्नातक (बी.ए.) परीक्षा पास गरे।
वि.सं. २०३२ मा उहाँले त्रिभुवन विश्वविद्यालय, काठमाडौँबाट नेपाली भाषा र साहित्यमा स्नातकोत्तर (एम.ए.) उत्तीर्ण गरे। त्यसपछि वि.सं. २०४४ मा "नेपाली भाषा र साहित्यको विकासमा नेपाली साहित्य सम्मेलन, दार्जीलिङको भूमिका" विषयमा शोध गर्दै त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट विद्यावारिधि (पीएच.डी.) प्राप्त गरे। भाषाविद् बालकृष्ण पोखरेलको निर्देशनमा गरिएको यस शोधकार्यका लागि डा. क्षेत्री संस्थागत रूपमा विद्यावारिधि गर्ने पहिलो शोधार्थी बन्नुभयो।
शिक्षण तर्फ उहाँको जीवन वि.सं. २०१४ मा मित्र संघ प्राथमिक विद्यालयबाट सुरु भयो। त्यसपछि सुकियापोखरी उच्च माध्यमिक विद्यालयमा दुई वर्ष सेवा गरेपछि आफ्नो पूर्वविद्यालय सन्त रोबर्ट उच्च माध्यमिक विद्यालयमा वि.सं. २०१७ देखि २०५३ सम्म ३६ वर्ष शिक्षण गर्नुभयो। साथै, उहाँले सन्त जोसेफ रात्रि महाविद्यालय (वि.सं. २०२५–२०२७), सन्त रोबर्ट रात्रि महाविद्यालय (वि.सं. २०४५–२०४६) र रामकृष्ण बी.टी. कलेज (वि.सं. २०३६–२०३९) मा पनि प्राध्यापन गर्नुभयो।
साहित्यकारको रूपमा पनि डा. क्षेत्री बहुप्रतिभाशाली हुनुहुन्थ्यो। कथा, निबन्ध, नाटक, गीत, कविता, आलोचना लगायतका विधामा कलम चलाए पनि मूलतः उहाँ कथाकारको रूपमा चिनिनुभयो। उहाँको पहिलो कथा “सानी” वि.सं. २०१९ मा दियालो पत्रिकामा प्रकाशित भएको हो भने पहिलो कथा संग्रह अन्तरद्वन्द्व वि.सं. २०२२ मा प्रकाशित भयो, जुन हिन्दी, अंग्रेजी, तमिल, उडिया भाषामा अनुवाद भइसकेको छ।
त्यसपछि बल देवान र गाब्रिएल राणासँग मिलेर तीन तियाँ तीन (वि.सं. २०२३), वीरविक्रम गुरुङसँग मिलेर कथा संगम (वि.सं. २०४८), र चौथो कथा संग्रह हारेको मान्छे म (वि.सं. २०४९) प्रकाशित गर्नुभयो। उहाँका कथाहरूमा विशेषगरी सामाजिक, आर्थिक, जातीय द्वन्द्वका विषय समेटिएका छन्। नारी मनोविज्ञानको गहिरो चित्रण गर्ने शैलीका लागि उहाँलाई विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाको परम्परामा राखिएको छ।
उहाँले वि.सं. २०५२ मा एकाङ्की संग्रह हामीले माछा खायौं प्रकाशित गर्नुभयो जसमा ६ वटा एकाङ्की छन्: मातृभाषा, म बाँच्न चाहन्छु, हामीले माछा खायौं, कवि सम्मेलन जिन्दाबाद, विस्फोट र पहाडी बाघ। यस संग्रहलाई लक्ष्मण श्रीमलले “भारतीय नेपाली साहित्यको भण्डारमा उल्लेखनीय योगदान” भनेका छन्।
जीवनी लेखनमा रवीन्द्रनाथ ठाकुरको जीवनी (वि.सं. २०१९) तथा निबन्ध संग्रह निबन्ध जगत (वि.सं. २०२५) प्रकाशित छन्। नेपाली साहित्यको संक्षिप्त इतिहास (वि.सं. २०३५) र नेपाली साहित्य सम्मेलनमाथि आधारित पुस्तक सुधपा को नेपाली साहित्य सम्मेलनलाई योगदान (वि.सं. २०५०) उनका उल्लेखनीय गैर-आख्यान कृतिहरू हुन्।
गीतकारको रूपमा पनि उहाँले उल्लेखनीय योगदान गर्नुभयो। उहाँका केही गीतहरू हुन् –
“माघको जाडोमा काम्न ज्यू जानेन”,
“कोलाहल भरी संसारमा सुनसान कति खोजिरहुँ”,
गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनका बेला लेखिएको “गोर्खाल्याण्ड – गोर्खाल्याण्ड”।
शिक्षकका रूपमा कार्यरत रहँदा पाठ्यपुस्तकको अभाव देखेर वि.सं. २०१९ देखि २०५३ सम्म २४ भन्दा बढी नेपाली पाठ्यपुस्तकहरूको सम्पादन गर्नुभयो। जनदूत (वि.सं. २०२०–२०२७), गोर्खा (वि.सं. २०२५–२०३४), दियालो (वि.सं. २०२५–२०५०) र दिशा सन्देश मासिक पत्रिकाका सम्पादकको रूपमा काम गर्नुभएको थियो।
उहाँ नेपाली साहित्य सम्मेलनको महासचिव तथा वि.सं. २०३५ देखि २०३९ सम्म अध्यक्ष समेत बन्नुभयो। नेपाली भाषा मान्यता आन्दोलनमा उहाँले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुभयो र अखिल भारतीय नेपाली भाषा समितिको कार्यकारी अध्यक्ष पनि हुनुभयो।
उहाँ पश्चिम बंगाल माध्यमिक शिक्षा परिषद, नेपाली अकादमी (प.बं.), रामकृष्ण वेदान्त आश्रम, आर्य समाज, विश्व हिन्दू परिषद, दार्जीलिङ हिल एलियास डेभलपमेन्ट काउन्सिल, आकाशवाणी खरसाङ, नेपाली अकादमी उत्तरबंग विश्वविद्यालय, शिवकुमार राई अकादमी, गोर्खा दुःख निवारक सम्मेलन, महारानी कन्या विद्यालयको सञ्चालक समिति लगायत ४४ भन्दा बढी संघ संस्थामा सक्रिय रूपमा आबद्ध हुनुहुन्थ्यो।
राजनीतिक रूपमा पनि उहाँ सक्रिय हुनुहुन्थ्यो। वि.सं. २०२९ देखि २०३४ सम्म गोर्खा लिग पार्टीको महासचिव रहनुभएको थियो। साथै, दार्जीलिङ नगरपालिकाको कमिश्नर पदमा वि.सं. २०२३ देखि २०२७ सम्म कार्य गर्नुभयो। उहाँ नै पहिलो व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो जसले नेपाली भाषामा कमिश्नर पदको सपथ गर्नुभयो।
उहाँको योगदानको सम्मानस्वरूप भारत सरकारको मानव संसाधन विकास मन्त्रालयअन्तर्गत वि.सं. २०४८ को लागि “राष्ट्रिय शिक्षक पुरस्कार” प्रदान गरिएको थियो जुन वि.सं. २०४९ भदौ २० गते (१९९२ सेप्टेम्बर ५) राष्ट्रपति शंकर दयाल शर्माको हातबाट प्रदान गरिएको थियो। नेपाली साहित्यमा योगदानको लागि उहाँलाई वि.सं. २०४३ मा “रत्नश्री स्वर्ण पदक” तथा वि.सं. २०५२ मा “अरुगि पुरस्कार” प्रदान गरिएको थियो।
दीर्घकालीन मिर्गौला रोगपछि डा. जगत क्षेत्रीको निधन वि.सं. २०५६ जेठ १३ गते (१९९९ मे २७) सिलिगुडी मेडिकल कलेजमा भयो। उहाँको पार्थिव शरीर दार्जीलिङको गुड्डी रोडस्थित निवासमा अन्त्येष्टि गरियो।
दार्जीलिङको नेपाली भाषी समाजले एउटा असल अभिभावक गुमाएको थियो। गरीबदेखि उच्च वर्गसम्म सबैले “जगत सर” भनेर चिन्ने यो व्यक्तित्व आज हाम्रो समाजमा ओझेलमा परेको अनुभूति हुन्छ। यस्ता महान् व्यक्तित्वको मूल्यांकन गरिनु जरुरी छ र उहाँको योगदान नेपाली समाजमा सदैव अमर रहनुपर्नेछ।
दार्जीलिङ