18 वर्षदेखि निरन्तर
समकालीन साहित्य
समकालीन साहित्य
नेपालको साहित्य समयसँगै बहने नदीजस्तै छ। यसले कहिले सानो खोल्साको स्वरूप लिन्छ, कहिले बाढी भएर समाजको चेतनामा गहिरो चाप बनाउँछ। हाम्रो साहित्यको इतिहास उत्साहजनक छ, तर चुनौती पनि कम छैन। अबको प्रश्न भनेको यही हो कि नेपाली साहित्यलाई कसरी थप सबल, बहुआयामी र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सम्मानित बनाउन सकिन्छ? साहित्यको विकास कुनै एक दिनमा हुने काम होइन। यो सामूहिक प्रयास, दीर्घ अभ्यास र संस्थागत सहयोगको मिश्रण हो।
नेपाल साहित्यको विकासलाई बुझ्दा केही प्रमुख पक्ष गहिरो रूपमा जोडिन्छन्: लेखकको सिर्जनशीलता, पाठकको रुचि, शैक्षिक संरचना, प्रकाशन संसार, अनुवाद, डिजिटल प्लेटफर्म र राज्यको भूमिका। यी सबै पक्षसँगको समन्वयले साहित्यलाई दीर्घकालीन आधार दिन सक्छ।
१. सशक्त सिर्जनशीलता र समसामयिकता
कुनै पनि साहित्यको पहिलो आधार लेखक हुन्छ। लेखकले समय, संस्कृति र मानवीय अनुभवलाई शब्दमा पोख्ने क्षमता राख्नुपर्छ। नेपालमा प्रतिभाको अभाव छैन। समस्या भनेको ती प्रतिभा निरन्तर अभ्यास र अध्ययनमा नलागेमा पूर्णरूपले फुल्न फल्न सक्दैनन्।
आजको साहित्यले स्थानीय अनुभवलाई समसामयिक विश्वदृष्टिसँग जोड्नुपर्छ। हाम्रो समाजमा भएका विसंगति, सुन्दरता, संघर्ष, राजनीतिक परिवर्तन, सांस्कृतिक सम्पदा, जातीय विविधता, आर्थिक पीरमर्का, प्रवासनका कथा र नयाँ जीवनशैली सबै साहित्यका सामग्री हुन्। लेखकले यिनलाई गहिरो अध्ययन, अनुभूति र भाषा–कौशल मार्फत साँचो रूपमा प्रस्तुत गर्न सके भने पाठकलाई नयाँ दृष्टि दिन सक्छ।
साहित्यकारले परम्परागत विषय मात्र चहारिरहनु पर्दैन। प्रविधि, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, जलवायु संकट, लिङ्ग, पहिचान, शहरीकरण, मनोविज्ञान, मानसिक स्वास्थ्य, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध जस्ता समसामयिक विषयहरूलाई पनि आफ्नो लेखनमा ल्याउन सके साहित्यको दायरा फराकिलो हुन्छ।
२. भाषा–शैलीमा निरन्तर प्रयोग
नेपाली भाषाको सौन्दर्य यसको लचकता र विविधता हो। तर धेरै लेखकले एउटै ढाँचाको भाषा प्रयोग गर्न रुचाउँछन्। साहित्यको विकासका लागि भाषा–शैलीमा प्रयोग र नवप्रयोग आवश्यक हुन्छ।
क्षेत्रीय भाषाको प्रभाव, लोकभाषाको स्वाद, बोलीचालीको सहजता र आधुनिक वाक्यविन्यासलाई साहित्यमा ल्याउँदा नेपाली भाषा अझ जीवित र गतिशील देखिन्छ। नयाँ पुस्ताले नयाँ शैली ल्याउँछन्, तर अनुभवी साहित्यकारले पनि समयसँगै आफ्नो भाषा अद्यावधिक गर्नुपर्छ।
कवितामा नयाँ बिम्ब, कथामा नयाँ संरचना, उपन्यासमा नयाँ दृष्टिकोण, निबन्धमा बौद्धिक गहिराइ—यिनै प्रयोगहरूले साहित्यलाई ताजा बनाइराख्छन्।
३. शिक्षण–सिकाइमा साहित्यको प्रभावकारी उपस्थिती
नेपालमा साहित्य पढाइ हुने भए पनि त्यसको गहिरो अध्ययन र विश्लेषणमा कमी देखिन्छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म साहित्यलाई केवल परीक्षा पास गर्ने विषयका रूपमा लिनु यसको विकासका लागि ठूलो बाधा हो।
शिक्षकलाई साहित्यिक ज्ञानको अपडेट आवश्यक छ। विद्यार्थीलाई साहित्य मन पराउने वातावरण चाहिन्छ। कथा, कविता, नाटक, निबन्ध कक्षा भित्र मात्र होइन, कक्षाबाहिर पनि अभ्यास गर्न सकिने माध्यम बन्नुपर्छ। साहित्यिक क्लब, पुस्तक चर्चा, लेखकसँग संवाद, लेखन कार्यशाला जस्ता गतिविधिले नयाँ पुस्तामा साहित्यप्रतिको आकर्षण बढाउँछ।
४. व्यापक पाठकवर्ग तयार गर्नु
साहित्य तब बलियो बन्छ जब पाठक धेरै हुन्छन्। नेपालमा लेखन भन्दा पढ्ने संस्कृतिको अभाव भएको धेरैले टिप्पणी गर्छन्। तर यो संस्कृतिलाई विकास गर्न सकिन्छ।
पुस्तकलाई सबैले किन्न सक्ने मूल्यमा उपलब्ध गराउनु आवश्यक छ। गाउँ–सहरमा पुस्तकालयको पहुँच बढाउनुपर्छ। डिजिटल पुस्तकालय, अडियोबुक, ई-बुक जस्ता माध्यमले नयाँ पुस्तालाई आकर्षित गर्न सक्छन्।
पुस्तक मेलाहरू नियमित र विविध हुनु आवश्यक छ। लेखक–पाठकको प्रत्यक्ष भेटले साहित्यिक माहोललाई रोचक बनाउँछ।
५. प्रकाशन उद्योगको सुदृढीकरण
नेपाली प्रकाशन क्षेत्रले धेरै मेहनत गरिरहेको छ, तर अझ धेरै संरचना र सफाइ चाहिन्छ। पुस्तक छाप्ने मात्र होइन, गुणस्तर, सम्पादन, डिजाइन, मार्केटिङ, वितरण र अन्तर्राष्ट्रिय पहुँचमा सुधार ल्याउन सकिन्छ।
उत्कृष्ट सम्पादन नभएसम्म कुनै पनि पुस्तक आफ्नो सर्वोत्तम रूपमा आउँदैन। प्रकाशकले नयाँ लेखकलाई अवसर दिनुपर्छ। नयाँ आवाजहरू सुन्ने र जोखिम लिन तयार रहने प्रकाशन संसारले साहित्यलाई ताजा बनाइराख्छ।
डिजिटल प्रकाशन र अनलाइन मञ्चहरूलाई व्यवस्थित रूपमा प्रयोग गर्दा पुस्तकलगायत साहित्यिक सामग्रीको पहुँच धेरै बढ्छ।
६. अनुवाद र अन्तर्राष्ट्रिय पहुँच
नेपालको साहित्यिक सम्पदा विशाल छ, तर संसारले थोरै मात्र पढेको छ। अनुवादको अभाव यसको मुख्य कारण हो। उत्कृष्ट कृतिहरूलाई अंग्रेजी, हिन्दी र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा अनुवाद गर्न सके नेपाली साहित्यको कद नै फरक हुनेछ।
यस्तै, विदेशका उत्कृष्ट साहित्यको अनुवाद नेपालीमा ल्याउन सके लेखक र पाठक दुवैले नयाँ दृष्टिकोण पाउँछन्। विचारको आदान–प्रदानले रचना शैलीमा सुधार ल्याउँछ।
७. डिजिटल युगसँगको सम्बन्ध
आजको पुस्ताले मोबाइलमा पढ्छ, सुन्छ, हेर्छ। डिजिटल संसारलाई शत्रु होइन, साहित्यका लागि नयाँ माध्यमका रूपमा लिनुपर्छ।
अडियोबुक, पोडकास्ट, साहित्यिक भिडियो, ब्लग, अनलाइन पत्रिका, डिजिटल कविता–पाठ, ई–बुक—यी सबै माध्यमले नयाँ पाठक जन्माउँछन्।
सामाजिक सञ्जालमा साहित्यिक सामग्री सक्रिय रूपमा पठाउन सके साहित्यको लोकप्रियता निकै बढ्छ।
डिजिटल प्लेटफर्मले लेखनलाई लोकतान्त्रिक बनाएको छ। जुनसुकै लेखकले अब आफ्नो आवाज सार्वजनिक गर्न सक्छ। तर यसको छनोट र गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने जिम्मा —लेखक र पाठक—दुवैको हो।
८. राज्य र संस्थाको भूमिका
साहित्यको विकास केवल निजी जाँगरले मात्र सम्भव हुँदैन। राज्यले पनि प्रोत्साहनका नीति र संरचना बनाउनु आवश्यक छ।
सरकारले साहित्यिक अनुसन्धान, अनुदान, पुरस्कार, छात्रवृत्ति र पुस्तकालय विकासमा ध्यान दिनुपर्छ। राष्ट्रिय साहित्य नीतिले सबै भाषा, संस्कृति र साहित्यिक परम्परालाई समान सम्बोधन गर्नुपर्छ।
जसरी राष्ट्रिय गीतसंगीत, कला र खेलकुदलाई समर्थन गरिन्छ, त्यस्तै साहित्यलाई पनि दीर्घकालीन रूपमा प्रोत्साहन दिन सके धेरै नयाँ लेखक जन्मन्छन्।
९. विविधता र समावेशिताको सम्मान
नेपाल जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक विविधताले भरिएको देश हो। साहित्यले यो विविधतालाई आत्मसात गर्दा मात्र पूर्णता पाउँछ।
मात्र मुख्यधारको नेपाली (खस) साहित्यको मात्र विकास होइन, सबै भाषाहरूका साहित्य समान रूपमा सम्बोधित हुनुपर्छ। थारू, मैथिली, नेवारी, तामाङ, लिम्बू, मगर, गुरुङ, राजवंशी लगायत सबै भाषाका साहित्यलाई राष्ट्रिय साहित्यको अङ्गका रूपमा मान्यता दिँदा बौद्धिक समृद्धि बढ्छ।
समावेशिताबाट साहित्यको आवाज बलियो हुन्छ, किनकि समाज विविध छ, त्यसैले साहित्य पनि विविध हुनुपर्छ।
१०. आलोचना र अनुसन्धान संस्कृतिको विकास
साहित्यिक आलोचना र अनुसन्धानको संस्कृति बलियो नहुँदा नयाँ कृतिहरूको मूल्याङ्कन कमजोर हुन्छ। आलोचनाले लेखकलाई दिशा दिन्छ, तर यो निष्पक्ष, बौद्धिक र तथ्यमा आधारित हुनुपर्छ।
विश्वविद्यालय र अनुसन्धान संस्थानले नेपाली साहित्यका विषयमा गहिरो अध्ययन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। विभिन्न कालखण्ड, लेखक, शैली र प्रवृत्तिको व्याख्या गर्दै प्राज्ञिक (एकेडेमिक) साहित्य हुनु आवश्यक छ।
निष्कर्ष
नेपाली साहित्यको विकास कुनै एक उपायले सम्भव हुँदैन। किनभने नेपाली साहित्य धेरै धाराहरूको मिश्रित योगदानको परिणाम हो। लेखकले निरन्तर सिर्जना गर्नुपर्छ, पाठकले चासो बढाउनुपर्छ, शिक्षण र संस्थागत संरचना बलियो हुनुपर्छ, प्रकाशन क्षेत्र जिम्मेवार हुनुपर्छ, राज्यले दीर्घकालीन दृष्टि लिनुपर्छ, र डिजिटल माध्यमलाई सुगम पुलका रूपमा उपयोग गर्नुपर्छ।
जब यी सबै पक्षले मिलेर काम गर्छन्, नेपाल साहित्य केवल स्थानीय संसारमै सीमित हुँदैन। यसले आफ्नै पहिचानसहित अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यिक मञ्चमा उभिन सक्छ।
साहित्य भनेको समाजको समग्र अनुभव हो। जब नेपाली समाज बदलिन्छ, साहित्य पनि बदलिन्छ। यही परिवर्तनलाई गहिरो रूपमा सम्हाल्ने हाम्रो क्षमता जति बलियो हुन्छ, नेपाली साहित्य त्यति नै उज्यालो भविष्यतर्फ अघि बढ्छ।
सबै कुरा मिलेर एउटा स्पष्ट संकेत गर्छन्: नेपाल साहित्यको विकास सम्भव छ, तर त्यसका लागि निरन्तर प्रयास, खुला मन, र सिर्जनशीलताको सम्मान आवश्यक छ।
विराटनगर, नेपाल।